Środa, 11 marca 2019 roku. Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie ogłasza[1], że epidemia wirusa SARS-CoV-2 stała się pandemią[2]. Seria zachorowań, która rozpoczęła się w listopadzie 2019 roku w Chinach w ciągu kilku miesięcy ogarnęła cały świat[3]. Liczbę osób chorych szacuje się na setki tysięcy, a państwa próbują walczyć z rozprzestrzenianiem się choroby wprowadzając specjalne regulacje ograniczające swobody obywatelskie. Osoby narażone na kontakt z wirusem są obejmowane kwarantanną. Szkoły i zakłady pracy są przymusowo zamykane. Giełda na Wall Street notuje największe spadki od 1987 roku.
Pandemia objęła swoim zasięgiem większość państw na świecie i drastycznie wpłynęła na gospodarkę, w tym również na podmioty gospodarcze wykonujące zobowiązania wynikające z zawartych przez siebie umów. Co się więc może stać z setkami tysięcy międzynarodowych umów w wypadku zaistnienia trudności w ich wykonaniu? Czy podmiotom gospodarczym przysługują jakieś uprawnienia ze względu na zaistnienie szczególnych okoliczności?
Celem artykułu jest odpowiedzenie na powyższe pytania, w tym przede wszystkim wskazanie kiedy i na jakie regulacje strona może się powoływać w wypadku zaistnienia problemów w realizacji świadczeń powstałych ze względu na pandemię wirusa SARS-CoV-2. Przedmiotem analizy w niniejszym tekście są często stosowane w obrocie międzynarodowym instytucje zawarte w Konwencji Wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów,[4] Zasadach Europejskiego Prawa Umów (PECL),[5] a także Zasadach Międzynarodowych Kontraktów Handlowych (PICC)[6] przygotowane przez UNIDROIT.
Prawo właściwe
W międzynarodowym systemie prawa gospodarczego funkcjonuje szereg konwencji zawieranych przez państwa, których celem jest ujednolicenie systemu umów międzynarodowych. Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia samych podmiotów gospodarczych, które często nie są świadome rozwiązań prawnych funkcjonujących we wszystkich państwach, na których terytorium prowadzą działalność gospodarczą. Aby ustalić, który z międzynarodowych aktów znajdzie zastosowanie do danego stosunku zobowiązaniowego należy najpierw określić jakie prawo jest dla tego stosunku właściwe.
Ogólnie uznaną zasadą prawa prywatnego międzynarodowego jest zasada swobody wyboru prawa, zgodnie z którą strony umowy mogą samodzielnie dokonać wyboru prawa właściwego dla całej, lub części umowy.[7] Często zdarza się jednak, że strony nie korzystają z tego uprawnienia i w treści umowy nie określają prawa właściwego dla danego stosunku zobowiązaniowego. W takim wypadku zastosowanie znajdą normy kolizyjne, które pomagają ustalić, jakie prawo merytoryczne powinno być stosowane w wypadku konfliktu przepisów wynikających z różnych systemów prawnych.[8] Normy kolizyjne można znaleźć w przepisach krajowych, jednak może się również zdarzyć, że na skutek zawieranych przez państwa umów międzynarodowych, pierwszeństwo w zastosowaniu w stosunku do niektórych rodzajów spraw będą miały normy kolizyjne międzynarodowe. Przykładem takich przepisów krajowych jest polska ustawa Prawo prywatne międzynarodowe,[9] z kolei do istotnych aktów międzynarodowych należą: Konwencje o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (Konwencja Rzymska),[10] która została zastąpiona w dniu 17 grudnia 2009 roku przez Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I).[11]
Konwencja Wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów
Dla tematyki międzynarodowej sprzedaży towarów niezwykle istotna jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG lub Konwencja Wiedeńska). Jest ona o tyle ważna, iż zgodnie z zasadą hierarchii źródeł prawa postanowienia konwencji, której stroną jest dane państwo znajdą zastosowanie przed przepisami krajowymi. W przypadku sprzeczności między normami rangi ustawowej lub niższej a daną konwencją, pierwszeństwo będą miały przepisy wynikające z umowy międzynarodowej.[12]
Konwencja Wiedeńska reguluje stosunki wynikające z umów międzynarodowej sprzedaży towarów lub dostawy towarów mających zostać dopiero wytworzone lub wyprodukowane, których strony mają swoje siedziby handlowe w różnych państwach, a państwa te są stronami Konwencji, lub jeżeli normy międzynarodowego prawa prywatnego wskazują, że prawem właściwym będzie prawo państwa konwencyjnego (art. 1 ust. 1 CISG). Taką normą międzynarodowego prawa prywatnego może być na przykład wskazywane powyżej Rozporządzenie Rzym I, które w art. 4 ust. 1 lit. a stanowi, że „umowa sprzedaży towarów podlega prawu państwu, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu.” Pod pojęciem siedziby handlowej należy rozumieć nie tylko siedzibę statutową jednostki, ale również miejsce zamieszkania przedsiębiorcy bądź inne centralne miejsce prowadzenia działalności gospodarczej. Jeżeli podmiot gospodarczy ma kilka siedzib, to właściwą będzie ta, z którą umowa i jej wykonanie jest związane najbliżej. Konwencja nie będzie miała zastosowania, gdy fakt posiadania przez strony swoich siedzib w różnych państwach nie wynikał z umowy lub stosunków handlowych, ani z informacji ujawnionych przed zawarciem lub w chwili zawarcia umowy (art. 1 ust. 2 CISG). Zasada ta dotyczy sytuacji, w której jedna ze stron ukrywa fakt posiadania siedziby w innym państwie. Należy przy tym pamiętać, że strony mogą zarówno umownie wyłączyć stosowanie postanowień Konwencji Wiedeńskiej w całości lub w części (art. 6 CISG), jak i wręcz przeciwnie, inkorporować jej postanowienia do umowy, jeżeli zgodnie z art. 1 ust. 1 CISG Konwencja nie znajdzie zastosowania w danym stanie faktycznym z mocy prawa.
Jak wynika z preambuły Konwencji Wiedeńskiej, jej celem jest stworzenie jednolitych zasad regulujących umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, które przy uwzględnieniu różnych systemów społecznych, gospodarczych i prawnych, przyczyniłyby się do usunięcia przeszkód prawnych w obrocie międzynarodowym oraz sprzyjałyby rozwojowi handlu międzynarodowego. Obecnie sygnatariuszami Konwencji są 83 państwa, w tym niemal wszystkie kraje europejskie poza Wielką Brytanią [13]. W praktyce obrotu prawnego postanowienia Konwencji są również często inkorporowane przez podmioty gospodarcze w drodze postanowień umownych.
Kolorem niebieskim oznaczono państwa, które na dzień 05.04.2020 r. podpisały Konwencję Wiedeńską. Wykonanie własne.
Konwencja przewiduje system ochrony strony zobowiązanej do świadczenia na wypadek zaistnienia przeciwności uniemożliwiających wykonanie umowy. Zgodnie z artykułem 79 ust. 1 CISG strona nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie któregoś ze swych zobowiązań, jeżeli udowodni, że niewykonanie to nastąpiło z powodu przeszkody (ang. impediment)[14] od niej niezależnej i że nie można było w sposób racjonalny od niej oczekiwać wzięcia pod uwagę tej przeszkody w chwili zawarcia umowy lub uniknięcia bądź przezwyciężenia przeszkody albo jej następstw. Z praktycznego punktu widzenia istotnym jest, jakie dokładnie uprawnienia przyznaje ten przepis, a także kiedy zajdzie możliwość skorzystania przez stronę z jego ochrony.
Po wstępnej analizie art. 79 CISG wydawać by się mogło, że skutki wynikające ze zdarzenia objętego hipotezą przepisu prowadzą do zupełnego braku odpowiedzialności strony za niewykonanie zobowiązania. Zgodnie jednak z art. 79 ust. 5 CISG, przepisy artykułu 79 „nie zabraniają żadnej stronie wykonywania innych praw niż prawo do żądania odszkodowania na podstawie niniejszej konwencji”. Z wyżej omówionego fragmentu przepisu wynika, że artykuł 79 Konwencji Wiedeńskiej, jedynie zwalnia stronę niewywiązującą się ze zobowiązania z obowiązku zapłaty odszkodowania.[15] Druga strona stosunku zobowiązaniowego będzie mogła nadal skorzystać z innego, niż roszczenie odszkodowawcze prawa jej przysługującego jej na mocy Konwencji. Uprawnienia stron zostały uregulowane w art. 45 – 52 oraz art. 61 – 65 CISG i obejmują m.in. prawo do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia oraz prawo do odstąpienia od umowy.
Istnieją spory co do samej natury tej regulacji, a także co do tego, czy nawiązuje ona konkretnie do siły wyższej[16]. Istnieje pogląd, że ww. przepis odnosi się do innej instytucji pozwalającej na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania, takiej jak na przykład instytucja prawa włoskiego l’eccessiva onerosità sopravvenuta,[17] którą można tłumaczyć jako „nadmierna uciążliwość”.[18] Problemy interpretacyjne może rodzić przede wszystkim pojęcie „przeszkody”. Oczywistym jest, że nie każda przeciwność w wykonaniu zobowiązania będzie odpowiadać przesłankom hipotezy art. 79 CISG. W szczególności tak rozumianą przeszkodą nie będą niewielkich rozmiarów trudności, z którymi strona może sobie w łatwy sposób poradzić, jak na przykład niewywiązanie się z umowy podmiotu zajmującego się spedycją. W takim wypadku strona powinna znaleźć innego dostawcę. Dla kontrastu, zdarzenie wynikające z siły wyższej, które zupełnie uniemożliwia wykonanie zobowiązania może już stanowić ewentualną podstawę do uzyskania ochrony. Jeżeli strona nie będzie w stanie wytworzyć w określonym w umowie terminie odpowiedniej ilości towarów ze względu na braki kadrowe wynikające z nałożonej przez organy państwowe kwarantanny podczas epidemii i nie będzie przy tym zdolna do ich uzupełnienia, to należy taką sytuację traktować jako objętą hipotezą art. 79 CISG. W opinii nr 7 Rady Doradczej ds. CISG[19] stwierdza się, że racjonalnie niemożliwa do przewidzenia zmiana okoliczności, która powoduje wykonanie zobowiązania nadmiernie uciążliwym (ang. hardship)[20], może zostać uznana za przeszkodę (ang. impediment) w rozumieniu art. 79 ust. 1 CISG[21]. Sąd Arbitrażowy w Hamburgu dnia 21 marca 1996 zaznaczył, że tak rozumiana przeszkoda powinna stanowić niemożliwe do opanowania, wyjątkowe zdarzenie, takie jak siła wyższa, niemożność ekonomiczna lub nadmierna uciążliwość[22]. Można więc stwierdzić, że w obliczu prezentowanych poglądów, art. 79 CISG nie dotyczy jedynie sytuacji, kiedy niemożliwym jest wykonanie zobowiązania, ale także kiedy takowe wykonanie obowiązku rodziłoby bardzo duże trudności dla strony. Przeszkodę w rozumieniu art. 79 ust. 1 należy więc rozumieć szeroko: jako wyjątkową i trudną do opanowania trudność istotnie wpływającą na możliwość spełnienia przez stronę świadczenia. Nieistotnym jest przy tym, czy zaistniała przeszkoda wynika z siły wyższej, czy też z innych niezwykle ciężkich i kosztownych do pokonania okoliczności.[23]
Nie powinno ulegać wątpliwości, że pandemia wirusa o takim zasięgu i zagrożeniu, jakie niesie za sobą SARS-CoV-2, może doprowadzić do powstania przeszkód znacznie utrudniających wykonanie zobowiązania. W orzeczeniu francuskiego Sądu Apelacyjnego w Colmar z dnia 12 marca 2020 roku, wprost wskazano, że pandemia wirusa SARS-CoV-2 stanowi zdarzenie siły wyższej.[24] Sąd wskazał w orzeczeniu, że panująca obecnie pandemia charakteryzuje się cechami charakterystycznymi dla zdarzeń siły wyższej: nieprzewidywalnością, brakiem możliwości jej kontroli i brakiem możliwości uniknięcia lub przezwyciężenia jej skutków. Na wiele z okoliczności wywołanych wirusem, takich jak braki kadrowe, strajki pracownicze, niewypełnienie zobowiązań przez innych dostawców czy decyzje organów państwowych, podmioty gospodarcze nie miały i nie mają żadnego wpływu.[25]
Okoliczności te są również niejednokrotnie trudne do przewidzenia. Jest to o tyle istotne, że w rozumieniu art. 79 CISG, zaistniała przeszkoda musi stanowić przeciwność, na którą strona nie miała wpływu, a także nie była w stanie rozsądnie przewidzieć jej zaistnienia. Możliwość przewidzenia wystąpienia przeszkody bada się ex ante – na chwilę zawarcia umowy. Podmioty gospodarcze, które chcą skorzystać z ochrony Konwencji ze względu na wydarzenie spowodowane przez wirus SARS-CoV-2, powinny więc wziąć pod uwagę czy w chwili zawierania przez nie umowy były możliwe do przewidzenia skutki wirusa, które spowodowały, że nie mogą wykonać zobowiązania. Za moment przełomowy można przy tym uznać dzień 30 stycznia 2020 roku, w którym Światowa Organizacja Zdrowia[26] oficjalnie uznała wirus SARS-CoV-2 za stan zagrożenia zdrowia publicznego o znaczeniu międzynarodowym[27]. Należy przy tym jednak zaznaczyć, że data ta może być uznana jedynie za instrukcyjną. Oświadczenie WHO nie wpływa w bezpośredni sposób na uprawnienia przedsiębiorców i stosunki zobowiązaniowe. Może być ono jedynie traktowane jako ewentualny punkt odniesienia przy badaniu, w którym momencie wystąpiła możliwość przewidzenia skutków niepozwalających na niewykonanie zobowiązania. Oczywistym jest, że wobec różnego stopnia nasilenia zagrożenia wirusa na całym świecie i różnych opinii ekspertów, które pojawiały się wraz z jego rozprzestrzenianiem się, ocena wystąpienia przesłanki przewidywalności jego skutków będzie różnić się w zależności od stanu faktycznego w danej sprawie. Nie ulega wątpliwości, że samo pojawienie się wirusa stanowi wydarzenie zupełnie niezależne od stron stosunku gospodarczego. Należy jednak również zbadać, czy skutki, do których wirus doprowadził były możliwe do przezwyciężenia np. w postaci odpowiedniego zarządzania i przedsięwzięcia środków ostrożności. Ciężar dowodowy spoczywa przy tym na stronie zobowiązanej do spełnienia świadczenia xxxx[28].
Warto zaznaczyć, że powyższe uprawnienie przysługuje stronie jedynie na czas trwania przeszkody (art. 79 ust. 3 CISG). Oprócz tego na stronie korzystającej z dyspozycji powyższego przepisu ciąży obowiązek powiadomienia kontrahenta w rozsądnym terminie o powstałej przeszkodzie oraz jej oddziaływaniu na zdolność do wykonania umowy. W przeciwnym wypadku zobowiązany odpowiada za szkodę wynikłą z nieotrzymania przez drugą stronę takiego zawiadomienia (art. 79 ust. 4 CISG). Po ustąpieniu przeszkody, strona będzie zobowiązania do wykonania zobowiązania zgodnie z umową.
Może się zdarzyć, że Konwencja nie znajdzie zastosowania w przypadku danego stosunku zobowiązaniowego. Tak się stanie, jeżeli prawem właściwym dla umowy nie będzie prawo państwa, które przyjęło Konwencję Wiedeńską do swojego porządku prawnego, a strony nie zdecydowały się na skorzystanie z jej postanowień w drodze ich inkorporacji do umowy. W takim wypadku brak będzie aktu międzynarodowego, który przyzna ochronę którejś ze stron na wypadek wystąpienia problemów z realizacją świadczenia i zastosowanie znajdą przepisy krajowe.
Zasady UNIDROIT oraz Zasady Europejskiego Prawa Umów (PECL)
Popularną praktyką wśród podmiotów gospodarczych zawierających umowy w skali międzynarodowej, jest inkorporowanie do zawieranych umów specjalnych zasad UNIDROIT (PICC) lub Zasad Europejskiego Prawa Umów (PECL). Zasady te pełnią rolę prawa miękkiego (ang. soft law), tak więc nie posiadają żadnej mocy prawnie wiążącej i nie wpływają bezpośrednio na stosunki zobowiązaniowe między stronami. Ich celem jest m.in. harmonizacja prawa w celu wyeliminowania różnic utrudniających handel transgraniczny oraz stworzenie zestawu neutralnych reguł, którym można poddać stosunek umowny pomiędzy podmiotami z różnych krajów. Postanowienia PICC oraz PECL dotyczą wszystkich rodzajów umów i odmiennie niż Konwencja Wiedeńska, regulują większość zagadnień dotyczących umów wprowadzając przepisy, które dotyczą m. in. reprezentacji stron, ważności umowy, jej interpretacji, a także wielości dłużników i wierzycieli. W praktyce strony mogą skorzystać z tych zasad poprzez inkorporowanie ich do umowy w całości lub części np. w drodze odpowiedniego postanowienia umownego.
Zasady Międzynarodowych Umów Handlowych UNIDROIT (PICC) to zbiór 211 zasad dotyczących umów międzynarodowych. Są one opracowywane od 1984 r. przez międzyrządową organizację UNIDROIT i ratyfikowane przez jej Radę reprezentującą rządy 64 państw członkowskich. Najnowsza wersja tych zasad została opublikowana w 2016 roku i to na jej przykładzie będzie się opierać niniejsze opracowanie.
Zasady Europejskiego Prawa Umów (PECL) stanowią jeden z europejskich aktów prawa modelowego.[29] Podobnie jak zasady UNIDROIT, Zasady PECL są zbiorem wzorcowych przepisów opracowanych przez czołowych europejskich naukowców biegłych w dziedzinie prawa umów. Zasady PECL opierają się na koncepcji jednolitego europejskiego systemu prawa umów i zostały stworzone przez Komisję ds. europejskiego prawa umów utworzoną przez Ole Lando[30].
Obie regulacje wprowadzają specjalne mechanizmy chroniące stronę stosunku zobowiązaniowego na wypadek zaistnienia okoliczności uniemożliwiającej jej wykonanie zobowiązania. W zasadach PICC taka instytucja została przewidziana w art. 7.1.7, natomiast w przypadku zasad PECL w art. 8:108. Brzmienie, a także zastosowanie obu przepisów jest niemal identyczne w stosunku do art. 79 CISG. Podobnie jak w Konwencji Wiedeńskiej (art. 79 ust. 1), zasady PECL (art. 8:108 ust. 1) oraz zasady PICC (art. 7.1.7 ust. 1) również obejmują swoją hipotezą wypadki, w których doszło do niewykonania umowy przez stronę na skutek wystąpienia przeszkody od niej niezależnej, której wystąpienia strona nie mogła w racjonalny sposób przewidzieć w momencie zawierania umowy, a także uniknąć lub przezwyciężyć jej skutków. Tak samo też, niewykonanie jest usprawiedliwione tylko na czas trwania przeszkody (art. 79 ust. 3 CISG, art. 8:108 ust. 2 PECL, art. 7.1.7 ust. 2 PICC), a na dłużniku ciąży obowiązek powiadomienia drugiej strony o zaistniałej sytuacji (art. 79 ust. 4 CISG, art. 8:108 ust. 3 PECL, art. 7.1.7 ust. 3 PICC).
Niekiedy pojawiają się jednak znaczące różnice interpretacyjne. Na przykład, przyjmuje się, że przeciwnie do regulacji zawartej w Konwencji Wiedeńskiej, art. 8:108 PECL dotyczy tylko sytuacji, kiedy przeszkoda całkowicie uniemożliwia wykonanie zobowiązania[31]. Mechanizm ten dotyczy zdarzeń, których okoliczności przypominają te z tradycyjnie rozumianej instytucji siły wyższej. Dzieje się tak, ponieważ zasady PECL przewidują już inne konsekwencje dla wystąpienia okoliczności powodujących jedynie nadmierną uciążliwość wykonania zobowiązania (ang. hardship).
Zgodnie z art. 6:111 ust. 3 PECL w wypadku wystąpienia już po zawarciu umowy niemożliwej do racjonalnego przewidzenia zmiany okoliczności, za której wystąpienie żadna ze stron nie ponosi ryzyka, a także która powoduje nadmiernie uciążliwe skutki wykonania zobowiązania dla którejś ze stron, to strony są zobowiązane do podjęcia negocjacji w celu dostosowania umowy do nowej sytuacji lub jej rozwiązania. W wypadku braku osiągnięcia w rozsądnym czasie porozumienia przez strony, sąd może rozwiązać umowę w terminie i na warunkach przez niego określonych lub dostosować umowę w celu sprawiedliwego i godziwego podziału między strony strat i zysków wynikających ze zmiany okoliczności, a także zasądzić odszkodowanie od strony, która odmówiła negocjacji lub zerwała je wbrew dobrej wierze i uczciwemu postępowaniu (art. 6:111 ust. 3). Dla porównania, art. 8:108 ust. 1 PECL stanowi, że w razie spełnienia się jego przesłanek, niewykonanie zobowiązania jest usprawiedliwione, a co za tym idzie, zgodnie z art. 8:101 ust. 2 PECL, strona nie może żądać ani spełnienia świadczenia, ani odszkodowania. Zamiast tego, strona może skorzystać z innych uprawnień wynikających z Rozdziału 9 PECL, takich jak np. prawo do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia lub prawo do wypowiedzenia umowy. Konsekwencje zastosowania obu przepisów są więc różne. Wobec istniejących rozbieżności między oboma przepisami, należy przyjąć, że art. 8:108 PECL znajdzie zastosowanie jedynie wobec zdarzeń, które całkowicie uniemożliwiają wykonanie zobowiązania.[32] Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do uznania, że w zakres pojęciowy art. 8:108 PECL wchodzi także art. 6:111. Czy to byłoby źle? Jedno zdanie więcej, aby rozwinąć tę myśl.
Podobnie art. 7.1.7 PICC, pomimo podobieństwa do art. 79 CISG, znajdzie zastosowanie jedynie w wyjątkowych sytuacjach i tak jak art. 6:111 PECL, dotyczy zdarzeń, które przypominają te z tradycyjnie rozumianej instytucji siły wyższej[33]. Tak samo, jak w przypadku zasad PECL, zasady PICC również przewidują instytucje ochrony przysługującej na wypadek nieprzewidzianych zmian okoliczności. Została ona uregulowana w artykułach od 6.2.1 do 6.2.3. Same różnice między regulacją zawartą w zasadach PECL i PICC są nieznaczne[34] i nie będą przedmiotem tej analizy. Warto jedynie zwrócić uwagę na fakt, że w przeciwieństwie do zasad PECL, art. 6.2.3 ust. 2 PICC stanowi wprost, że wniosek o renegocjację umowy sam w sobie nie uprawnia strony do wstrzymania się ze świadczeniem. Pomimo braku identycznego postanowienia w zasadach PECL, należy jednak stanąć na stanowisku, że, tak samo jak w przypadku zasad PICC, strona wstrzymując się ze świadczeniem ponosi przy tym ryzyko. Wynika to z braku regulacji, która pozwalałaby na zwolnienie strony od wykonania zobowiązania w takim wypadku[35].
Jak zaznaczano na początku, zarówno zasady PECL, jak i PICC pełnią jedynie funkcję prawa miękkiego i znajdą swoje zastosowanie dopiero po inkorporacji ich przez strony do danego stosunku zobowiązaniowego. W praktyce powyższe zasady są niezwykle popularne przy tworzeniu różnego rodzaju umów, jednak mogą zdarzyć się sytuacje, w których strony pominęły ich zastosowanie. Jeżeli jednak strony zdecydowały się na ich wprowadzenie do umowy, to wartym jest rozważenie możliwości ich zastosowania w wypadku pojawienia się problemów z wykonaniem zobowiązania spowodowanych wirusem SARS-CoV-2.
Podsumowanie
Obecnie brak jest regulacji międzynarodowej, która w sposób ogólny pozwoliłaby przyznać ochronę wszystkim podmiotom gospodarczym w wypadku wystąpienia trudności z wywiązywaniem się z zobowiązań z powodu pandemii. Takie mechanizmy ochrony zawierają m. in. Konwencja Wiedeńska, zasady PICC oraz zasady PECL, jednak znajdują one zastosowanie jedynie w ściśle określonych przypadkach i nie każdy stosunek zobowiązaniowy będzie im podlegał. Co do zasady, z ochrony Konwencji Wiedeńskiej strony będą mogły skorzystać, jeśli zawarły umowę sprzedaży towarów, a także jeśli mają swoje siedziby handlowe w różnych państwach, a państwa te są stronami Konwencji, lub jeżeli normy międzynarodowego prawa prywatnego wskazują, że prawem właściwym będzie prawo państwa konwencyjnego. Z kolei ochrona wynikająca z zasad PICC lub PECL będzie przysługiwać stronom, tylko jeśli inkorporowały je do umowy na mocy postanowienia umownego. W wypadku braku regulacji o charakterze międzynarodowym, ewentualnych uprawnień przyznanych stronie ze względu na zaistniałe szczególne okoliczności należy szukać w przepisach krajowych.
W wypadku wystąpienia zdarzenia, które całkowicie uniemożliwia wykonanie zobowiązania, zarówno art. 79 CISG, jak i zasady określone w art. 7.1.7 PICC i art. 8:108 PECL zwalniają stronę z odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania na czas trwania przeszkody. Należy jednak pamiętać, że ta ochrona dotyczy jedynie odpowiedzialności odszkodowawczej. Druga strona nadal będzie mogła skorzystać z jej innych uprawnień, jeżeli takowe jej przysługują. O ile art. 79 CISG przewiduje takie same skutki w wypadku pojawienia się okoliczności, które powodują wykonanie zobowiązania nadmiernie uciążliwym, o tyle już innego rodzaju ochronę przyznaje się stronie na gruncie zasad PICC i PECL. Zarówno art. 6.2.3 PICC, jak i art. 6:111 PECL zobowiązują strony do podjęcia negocjacji celem zmiany lub rozwiązania umowy. Żadna ze stron nie zostaje przy tym zwolniona z obowiązku wykonania świadczenia.
Nie powinno budzić wątpliwości, że samo wystąpienie pandemii wirusa SARS-CoV-2 niesie za sobą wiele negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia ludzi, jak i dla gospodarki. Należy jednak wskazać, że sama pandemia nie jest samoistnym powodem do skorzystania z powyżej przywołanych mechanizmów ochrony. Fakt występowania na danym terenie wirusa SARS-CoV-2 nie stanowi okoliczności zwalniającej z odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania. Może się jednak zdarzyć, że rozprzestrzenianie się wirusa doprowadzi do zdarzeń, które będą skutkować niemożliwością bądź nadmierną uciążliwością wykonania świadczenia przez stronę. Do takich sytuacji można zaliczyć m. in. strajki pracownicze związane z obawami o zdrowie pracowników, decyzje organów państwowych zobowiązujące do zaprzestania eksportu danych towarów za granicę oraz brak dostaw towarów od podmiotów trzecich z uwagi na ograniczenia w organizacji transportu.
Należy przy tym pamiętać, że to, czy w danej sytuacji podmiot gospodarczy będzie mógł skorzystać z ochrony, zależy także od tego, czy w chwili zawarcia umowy można było racjonalnie przewidzieć, że taka przeszkoda lub okoliczności zaistnieją, a także czy strona mogła uniknąć bądź przezwyciężyć powstałe problemy. Jest to o tyle istotne, że na dzień dzisiejszy pandemia nie jest już zdarzeniem nagłym i podmioty gospodarcze mogą przygotować się na przyszłe skutki jakie wywoła jej narastanie. Bez wątpienia ocena tych okoliczności będzie się różnić w zależności od momentu, w którym została zawarta umowa.
Bez względu na powyższe, nie ma wątpliwości co do tego, że wskazane w tym tekście mechanizmy ochrony mogą znaleźć zastosowanie do przynajmniej części wypadków niewykonania zobowiązania ze względu na skutki pandemii. Niestety nie rozwiązują one problemu braku ogólnej międzynarodowej regulacji, która pozwalałaby objąć ochroną strony międzynarodowych stosunków zobowiązaniowych. Taką rolę będą mogły spełnić regulacje krajowe lub niektóre umowy międzynarodowe.
Bibliografia:
[1] World Health Organization, WHO Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19 – 11 March 2020, https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19—11-march-2020 (dostęp: 11.04.2020),
[2] Pandemia – „epidemia obejmująca swym zasięgiem bardzo duże obszary” Słownik języka polskiego PWN, Wyd. Naukowe PWN, (online), dostępne na stronie: http://sjp.pwn.pl/, (dostęp: 11.04.2020)
[3] World Health Organisation, Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 63, WHO, Data as reported by national authorities by 10:00 CET 23 March 2020, https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200323-sitrep-63-covid-19.pdf?sfvrsn=b617302d_2 (dostęp: 04.04.2020 r.);
[4] Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzona w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r., Dz. U. 1997 nr 45 poz. 287;
[5] Zasady Europejskiego Prawa Umów (Commission on European Contract Law, Principles on Europeas Contract Law), (źródło: Kwartalnik Prawa Prywatnego 2004, z. 3, s. 801 i n.);
[6] Zasady Międzynarodowych Umów Handlowych (Principles of International Commercial Contracts) International Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT), Rzym 2016 (źródło: https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016, dostęp 04.04.2020 r.);
[7] M. Pazdan, Autonomia woli w prawie prywatnym międzynarodowym – aktualne tendencje, [w:] M. Pazdan, W. Popiołek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar [red.], Europeizacja prawa prywatnego, Warszawa 2008, s. 143; także Pazdan M. w: Prawo prywatne międzynarodowe, Wolters Kluwer SA, 2017, wyd. 16, s. 193; Jej odzwierciedlenie stanowi art. 4 ust. 1 ppm, a także art. 3 ust. 1 Rzym I;
[8] Pazdan M. w: Prawo prywatne międzynarodowe, Wolters Kluwer SA, 2017, wyd. 16, s. 61;
[9] Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe, Dz. U. 2011 nr 80 poz. 432.;
[10] Konwencja została zastąpiona we wszystkich państwach UE z wyjątkiem Danii rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rozporządzenie Rzym I);
[11] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), OJ L 177, 4.7.2008, p. 6–16;
[12] Należy mieć przy tym na uwadze, iż hierarchia źródeł prawa może być różnie ujmowana w różnych państwach i niekoniecznie przepisy międzynarodowych umów, nawet ratyfikowanych, znajdą zastosowanie przed przepisami krajowymi. Co do zasady jednak ratyfikowane umowy międzynarodowe mają wyższą rangę niż przepisy krajowe o charakterze ustawowym i niższym. Tak np. art. 91 ust. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483);
[13] CISG: List of Contractings States, https://www.cisg.law.pace.edu/cisg/countries/notables.html (dostęp: 04.04.2020): W ramach niniejszego opracowania Jugosławia i ZSRR nie są liczone jako państwa członkowskie. Z większych państw Europy Konwencji nie podpisały Portugalia i Wielka Brytania;
[14] ang. impediment – “coś, co utrudnia lub uniemożliwia komuś lub czemuś poruszanie się lub robienie postępów”, Cambridge Dictionary, Cambridge University Press, (online), dostępne na stronie: https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary, (dostęp: 13.04.2020);
[15] Chengwei Liu, Force Majeure, Perspectives from the CISG, UNIDROIT Principles, PECL and Case Law [2nd edition: Case annotated update (April 2005)], http://cisgw3.law.pace.edu/cisg/biblio/liu6.html (dostęp 04.04.2020 r.);
[16] Siła wyższa – “siła wyższa «zdarzenie, którego nie można przewidzieć ani któremu nie można zapobiec” Słownik języka polskiego PWN, Wyd. Naukowe PWN, (online), dostępne na stronie:http://sjp.pwn.pl/, (dostęp: 13.04.2020);
[17] Nadmierna uciążliwość powstała dopiero po zawarciu umowy w wyniku wystąpienia zdarzeń nadzwyczajnych i nieprzewidywalnych (art. 1467 włoskiego kodeksu cywilnego) i która może stać się przyczyną do wypowiedzenia umowy;
[18] United Nations Commission on International Trade Law, UNCITRAL Digest of Case Law on the United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods, New York, 2016, s. 375;
[19] Rada Doradcza ds. CISG została założona z prywatnej inicjatywy profesora Alberta Kritzera z Instytutu Międzynarodowego Prawa Handlowego w 2001 roku. Jej celem jest promowanie jednolitej interpretacji Konwencji Wiedeńskiej. W jej skład wchodzi wielu rozpoznawanych naukowców takich jak np. Profesor Michael Greenhalgh Bridge z London School of Economics, czy sędzia szwedzkiego Sądu Najwyższego, dr Johnny Herre https://www.cisgac.com/home/ (dostęp: 12.04.2020);
[20] ang. hardship – “(coś co powoduje) trudne lub nieprzyjemne warunki…”, z kolei ang. economic hardship jest rozumiane jako “trudności wynikające z posiadania zbyt małej ilości pieniędzy lub zbyt małych zasobów” Cambridge Dictionary, Cambridge University Press, (online), dostępne na stronie: https://dictionary.cambridge.org/pl/dictionary, (dostęp: 13.04.2020). Tzw. klauzule hardship przypominają znaną prawu polskiemu instytucje rebus sic stantibus.
[21] Sang Man Kim, Jongho Kim, Can a Change of Circumstances Qualify as an Impediment under Article 79 of the CISG?, Chinese Journal of International Law, Volume 18, Issue 1, March 2019, s. 137;
[22] Sąd Arbitrażowy w Hamburgu (Schiedsgericht deer Handelskammer), Hamburg, dnia 21 marca 1996, Case Law on UNCITRAL Texts, case No. 166; Inaczej Sąd Arbitrażowy w Hamburgu (Schiedsgericht deer Handelskammer Hamburg) w sprawie z dnia 28 lutego 1997 roku, Case Law on UNCITRAL Texts, case No. 277;
[23] Schwenzer Ingeborg w: Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods (CISG), wyd. 3, C. H. Beck Verlag oHG 2010, s. 1076;
[24] Tak np. w postępowaniu arbitrażowym przed Bułgarską Izbą Handlową z dnia 24 kwietnia 1996 roku, Unilex case 56/1995: Za przeszkodę w rozumieniu Konwencji można uznać państwowy zakaz uniemożliwiający spełnienie roszczenia;
[25] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Colmar z dnia 12 marca 2020 roku, n° 20/01098;
[26] Podobnie Trybunał ds. Międzynarodowego Arbitrażu Handlowego Rosyjskiej Izby Handlowej z dnia 22 stycznia 1997 roku, Unilex case No. 155/1996;
[27] Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) Statement on the second meeting of the International Health Regulations (2005) Emergency Committee regarding the outbreak of novel coronavirus (2019-nCoV), https://www.who.int/news-room/detail/30-01-2020-statement-on-the-second-meeting-of-the-international-health-regulations-(2005)-emergency-committee-regarding-the-outbreak-of-novel-coronavirus-(2019-ncov), (dostęp: 04.04.2020 r.);
[28] United Nations Commission on International Trade Law, UNCITRAL Digest of Case Law on the United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods, New York 2016, s. 256, a także Schwenzer Ingeborg w: Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods (CISG), wyd. 3, C. H. Beck Verlag oHG 2010, s. 1087;
[29] Tereszkiewicz Piotr w: Solidarność dłużników w świetle europeizacji prawa obligacyjnego, Kwartalnik Prawa Prywatnego, XXIII 2014, z. 3, ISSN 1230-7173, s. 561;
[30] Commission on European Contract Law, 1994, European Union, https://www.jus.uio.no/lm/eu.principles.lando.commission/doc.html (dostęp: 28.03.2020 r.);
[31] Commission on European Contract Law, Principles of European Contract Law: Parts I and II, Kluwer Law International B.V., 2000, s. 379;
[32] Smits J. w: The Principles of European Contract Law and Dutch Law: A Commentary, Ewoud H. Hondius (red.), H. J. Van Kooten (red.), Kluwer Law International B.V., 2002, s. 341;
[33] Unternational Institute for the Unification of Private Law (UNIDROIT), Unidroit Principles of International Commercial Contracts, Rzym 2016, s. 241;
[34] Christoph Brunner, Force Majeure and Hardship Under General Contract Principles: Exemption for Non-performance in International Arbitration, Kluwer Law International B.V., 2009, s. 479;
[35] Podobnie, choć nie wprost, Christoph Brunner, Force Majeure and Hardship Under General Contract Principles: Exemption for Non-performance in International Arbitration, Kluwer Law International B.V., 2009, s. 487.