1. Wprowadzenie.
Na terytorium Unii Europejskiej przebywa znacząca liczba osób oczekujących na decyzję o udzielenie ochrony międzynarodowej. Należą one do jednej z najbardziej dyskryminowanych grup społecznych. Wykluczenie wiąże się z czynnikami społecznymi, kulturowymi, itp., które stanowią problem całej tej społeczności. Brak środków finansowych, bariera językowa, brak dostępu do wszystkich informacji, które ich dotyczą, powodują, że uchodźcy stają się „niewidzialni” w społeczeństwie.
Dynamiczny wzrost liczby zakażeń wirusem COVID-19 w ostatnich miesiącach spowodował, że kraje, nie tylko europejskie, musiały podjąć zdecydowane działania, aby zminimalizować możliwość zakażenia. Ponad 180 krajów oraz terytoriów wprowadziło ograniczenia związane z przemieszczaniem się, w tym zakazy wjazdu obywateli z innych krajów. Pandemia COVID-19 pokazała także słabość systemu dublińskiego, czyli europejskiego systemu ustanowionego w celu zagwarantowania, że wniosek osoby ubiegającej się o azyl w Unii Europejskiej zostanie rozpatrzony przez dane państwo członkowskie. Tysiące osób oczekujących na decyzję o udzielenie ochrony międzynarodowej musi przebywać w zatłoczonych obozach na greckich wyspach, gdzie brak jest bieżącej wody, a większość lekarzy pracujących w obozach zostało relokowanych na inne terytoria tego kraju. Kolejne tysiące osób oczekują po stronie tureckiej na możliwość wjazdu na terytorium Unii Europejskiej, aby ubiegać się o ochronę międzynarodową.
Głównym celem tej publikacji jest przedstawienie sytuacji prawnej uchodźców oczekujących na granicach zewnętrznych Unii Europejskiej oraz tych, którzy znajdują się obecnie w obozach przygotowanych na wyspach greckich. Artykuł pokazuje słabość wybranych rozporządzeń i dyrektyw unijnych, takich jak rozporządzenie Dublin II i III, czy dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową, która istotnie zmniejszyła możliwość dostępu do opieki zdrowotnej. Artykuł przedstawia również dowody na to, że wybrane kraje europejskie nie zagwarantowały, aby wszystkie osoby ubiegające się o azyl otrzymały skuteczny dostęp do procedury azylowej, a także, że niektóre państwa nie przestrzegają pewnych standardów przewidzianych przez główne umowy międzynarodowe. Publikacja ukazuje również europejski problem dotyczący prawa do ochrony zdrowia – działania państw w zakresie ochrony zdrowia nie zgadzają się z wybranymi traktatami międzynarodowymi oraz protokołami dodatkowymi do najważniejszych konwencji. Tę tendencję można zauważyć już w całej Europie – coraz bardziej restrykcyjne podejście do interpretacji przepisów na niekorzyść uchodźców, a także nieprzestrzeganie międzynarodowych standardów w ramach prawa do ochrony zdrowia powoduje, że można zadać pytanie, czy na pewno wszyscy są równi.
Coraz bardziej działania państw europejskich i najważniejszych instytucji europejskich zagrażają efektywności polityki uchodźczej w ogóle, ponieważ mimo zapewnień ze strony rządów i organizacji międzynarodowych duża grupa osób oczekujących na nadanie statusu uchodźcy jest wykluczona z społeczeństwa – pandemia tylko podkreśliła, że uchodźcy stają się coraz bardziej „niewidzialni” w społeczeństwie.
2. Uchodźcy w obliczu „twierdzy Europa”.
Gdy na arenie międzynarodowej pojawia się problem uchodźców i migrantów, zawsze punktem dyskusji, od którego trzeba zacząć analizę, są liczby. Według World Migration Report 2020 [1] przygotowanego przez International Organization for Migration, liczba międzynarodowych migrantów w 2019 roku wyniosła 272 miliony, co stanowi 3,5% światowej populacji. W raporcie podkreślono szczególnie fakt, iż dane dotyczą wyłącznie migrantów międzynarodowych. Większość migrantów na świecie stanowią bowiem osoby przemieszczające się tylko w obrębie własnego kraju (blisko 740 milionów według ostatnich dostępnych danych za 2019 r.) [2].
Należy jednak pamiętać, że nie należy stawiać znaku równości między migrantami a uchodźcami. W 2018 roku w Europie żyło 82 miliony międzynarodowych migrantów – z czego ponad połowa urodziła się w Europie, a reszta przybyła spoza tego kontynentu. Tak wysoki poziom migracji wewnątrz danego regionu jest możliwy dzięki umowom i ustaleniom dotyczących swobodnego przepływu ludności, a sama strefa Schengen może dawać możliwość swobodnego przepływu ludności bez poddawania się kontroli granicznej.
Według danych Eurostatu w 2016 roku liczba uchodźców wynosiła natomiast ponad 1,2 mln – przynajmniej tyle przyjęto i zarejestrowano wniosków o azyl [3]. Napływ uchodźców, jeszcze przed kryzysem w czasie pandemii Covid-19, ujawnił potrzebę dostosowania regulacji unijnych do sytuacji uchodźców – zaczęto bowiem odczuwać potrzebę sprawiedliwej i skutecznej polityki azylowej. Już po kryzysie w 2015 roku, w dniu 4 maja 2016 roku rozpoczęto prace nad propozycjami, które mają pomóc przy reformie europejskiego systemu azylowego [4]. W dniu 23 czerwca 2017 roku przywódcy krajów członkowskich Unii Europejskiej potwierdzili chęć reformy unijnego systemu azylowego, a już 6 listopada 2017 roku Parlament Europejski potwierdził mandat do negocjacji z rządami krajów Unii Europejskiej w celu zmian zasad dublińskich [5]. Państwom członkowskim dano jednocześnie termin trzech lat na dostosowanie się do nowego systemu azylowego. Oznacza to, iż termin ten upływa już w tym roku [6], brak jest jednak na razie sprawozdań państw dotyczących dostosowania się do nowego systemu. Na ten moment powstają trzy zasadnicze kwestie do rozstrzygnięcia: kontrola bezpieczeństwa po przybyciu, związki z krajem przyjmującym oraz szczególna uwaga poświęcana dzieciom. Dodatkową sprawą jest to, czy kraje członkowskie podporządkowały się sugestiom dotyczących nowego rozporządzenia dublińskiego.
Aby odpowiedzieć na te jeszcze nierozstrzygnięte kwestie, należy nie tylko zwrócić się ku kryzysowi uchodźczemu zaistniałemu w 2015 roku, ale również odnieść się do lat 1990 – 2013.
W 1990 weszła w życie Konwencja Dublińska [7], która po raz pierwszy uregulowała procedury systemu azylowego – w tym procedurę ubiegania się o azyl, odpowiedzialność państwa przyjmującego i rozpatrującego wnioski o azyl. Konwencja Dublińska po raz pierwszy określa, które państwo ma obowiązek rozpatrywać wniosek o azyl, a także które państwo ma największą odpowiedzialność w tym zakresie. Cały czas pojawiały się jednak odmienności w prawach krajowych w tym zakresie. Próba ich uregulowania, w tym przygotowania wiążących wszystkie państwa członkowskie regulacji miała miejsce w 1997, kiedy przyjęto regulacje Traktatu Amsterdamskiego [8]. Traktat Amsterdamski wprowadził liczne zmiany w traktacie z Maastricht o Unii Europejskiej z 1992 roku [9] w zakresie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa, współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, zatrudnienia, a także w zakresie tematów wiz, azylu, imigracji i innych polityk związanych ze swobodnym przepływem osób. W Traktacie Amsterdamskim stwierdzono bowiem, że polityki azylu i innych stają się częścią normalnego procesu decyzyjnego Unii Europejskiej. Rządy krajów Unii Europejskiej, według artykułu K.2 ust. 2, miały obowiązek w przeciągu pięciu lat od wejścia w życie Traktatu wzmocnić współpracę sądowo-administracyjną, ustanowić normy i procedury kontroli na granicach zewnętrznych Unii Europejskiej, ustanowić przepisy wizowe oraz określić kryteria i mechanizmy rozpatrywania wniosków o azyl [10].
Kolejnym krokiem ku realizacji założonej przez Unię Europejską celów polityki azylowej było wprowadzenie rozporządzenia Dublin II w 2003 roku [11]. Ten dokument wskazuje dokładnie już państwo, które ma obowiązek przeprowadzić procedurę związaną z rozpatrywaniem wniosków. W dalszym ciągu, mimo trzech regulacji prawnych odnoszących się do sytuacji uchodźców, cały czas widoczna jest kwestia zostawiania państwom możliwości odmiennego traktowania uchodźców według ich własnego prawa krajowego.
Próba kolejnego uregulowania kwestii azylu nastąpiła w roku 2013, kiedy wprowadzono kolejne rozporządzenie Parlamentu Europejskiego – rozporządzenie Dublin III [12] – które zastąpiło rozporządzenie rady (WE) nr 343/2003 (rozporządzenie Dublin II), ale które w praktyce nie odgrywa aż tak dużej roli jak inne, omówione wyżej, regulacje prawne.
Obecnie Unia Europejska pracuje nad utworzeniem nowego, wspólnego europejskiego systemu azylowego. Od 2011 przyjęto wiele ustaw, zmieniono dyrektywy czy rozporządzenia, w tym zmieniono wspomniane rozporządzenie Dublin II, a także zmieniono dyrektywę Rady 2003/9/WE z dnia 27 stycznia 2003 roku [13], która ustanawiała minimalne normy dotyczące przyjmowania osób ubiegających się o azyl, dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/33/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową [14]. Mimo tak wielu aktów prawnych, niektóre państwa Unii Europejskiej nie są w stanie zagwarantować swobodnego przepływu ludności oczekujących na nadanie im statusu uchodźcy.
Kryzys uchodźczy w 2015 roku spowodował gwałtowny wzrost w liczbie uchodźców przebywających na terenie Unii Europejskiej. Wtedy to zaobserwowano, że państwa graniczne Unii Europejskiej, tj. Grecja czy Włochy, nie były w stanie przyjąć i zarejestrować wszystkich wniosków o azyl, co doprowadziło do stwierdzenia, że system azylowy stworzony przez rozporządzenia dublińskie jest w każdym stopniu wadliwy. Dodatkowo, kryzys uchodźczy w 2015 roku spowodował, że zawieszono tymczasowo niektóre postanowienia systemu dublińskiego w Niemczech w stosunku do uchodźców z Syrii – postanowiono bowiem odejść chwilowo od systemu dublińskiego na rzecz czasowego braku obowiązku rozpatrywania wniosków azylowych przez pierwsze państwo pobytu uchodźcy [15]. Kryzys uchodźczy był jednak najbardziej widoczny w Republice Greckiej – zgodnie z zaleceniem Komisji Unii Europejskiej 2016/193 z dnia 10 lutego 2016 roku skierowanym do tego państwa w sprawie pilnych środków, jakie Grecja powinna podjąć w związku ze wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 [16], w którym m.in. skrytykowano zawieszenie przekazywania osób do Grecji na podstawie rozporządzenia dublińskiego, Grecja powinna zagwarantować, aby wszystkie osoby ubiegające się o azyl otrzymały skuteczny dostęp do procedury azylowej na terenie całej Republiki Greckiej. Dodatkowo Komisja Unii Europejskiej zaleciła, aby Grecja zagwarantowała szybkie procedury identyfikacji wnioskodawców, w szczególności dzieci i małoletnich, a także zaspokoić ich potrzeby w zakresie zakwaterowania i opieki. Grecja powinna była przedłożyć Komisji sprawozdanie dotyczące wdrażania tych zaleceń w przeciągu najbliższych dwóch miesięcy od daty sporządzenia wyżej określonego zalecenia [17]. Grecja nie przedłożyła jednak sprawozdań, o których była mowa w powyższym zaleceniu, o co ponownie upomniała się Komisja UE w zaleceniu nr 2016/1871 z dnia 28 września 2016 roku skierowanym do Republiki Greckiej w sprawie szczególnych pilnych środków, jakie Grecja powinna zastosować w związku ze wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 [18]. Dodatkowo wszczęto przeciwko Grecji szereg postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, ale w tym samym czasie prowadzono działania, zarówno finansowe, jak i koordynacyjne, aby wspomóc Grecję – w tym na uwagę zasługuje fakt, że między 1 kwietnia 2011 roku i 31 grudnia 2014 roku Grecja korzystała z pomocy Europejskiego Urzędu Wsparcia w dziedzinie Azylu (EASO) [19]. W tym czasie EASO oddelegowała terenowe zespoły wsparcia i wspomagała Grecję w tworzeniu nowych służb kontrolnych. Pod koniec 2014 Grecja wystąpiła do EASO o dalszą pomoc w tym zakresie – była ona kontynuowana na tych samych zasadach do 2019, a w 2020 EASO planuje podwoić liczbę osób oddelegowanych do Grecji wskutek, jak zostało to określone przez EASO w raporcie dotyczącym planu pomocy operacyjnej i technicznej na rok 2020, „stałego przepływu przybyszów przez granice morskie i lądowe w połączeniu z tendencją wzrostową liczby wniosków o azyl i odwołań, które nadal wywierają znaczną presję na system przyjmowania i udzielania azylu w Grecji” [20]. W tym samym czasie zainicjowano kontrole graniczne – w szczególności przez kraje graniczne Unii Europejskiej. Zaprzestano kontroli liczby przybywających uchodźców i dodatkowo pojawił się problem nielegalnych przekroczeń granicy zewnętrznej Unii Europejskiej. Dokładna liczba uchodźców jest, wskutek tego, nieznana, a jedynym źródłem wiedzy o części z nich są przyjęte i zarejestrowane wnioski o azyl.
W związku z tym, że większość szlaków uchodźców przebiega przez basen Morza Śródziemnego, Grecja, Włochy oraz Hiszpania stały się głównymi ośrodkami przyjmowania uchodźców. Umowa między Unią Europejską a Turcją z marca 2016 roku sprawiła, że zahamowany został przypływ imigrantów. Dokładnie 4 lata później, w marcu 2020 roku, prezydent Turcji ogłosił, że miliony imigrantów oraz uchodźców ruszą w kierunku Europy [21]. Oświadczenie było poparte tym, że Turcja nie poradzi sobie z kolejnymi falami uchodźców, które miałyby napłynąć wskutek pogorszenia sytuacji humanitarnej w Syrii. Tysiące osób rozlokowanych w Turcji ruszyło w stronę oddalonej o kilkadziesiąt kilometrów granicy turecko-greckiej licząc na to, że uda im się dostać do Unii Europejskiej.
Nikt nie przewidywał jednak tak gwałtownego rozwoju epidemii COVID-19 w tak krytycznym dla uchodźców momencie.
3. Europa odwraca głowę? – COVID-19 a stanowisko Unii Europejskiej, Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji oraz UNHCR.
Wyspa Lesbos, a dokładnie miejscowość Moria, stała się symbolem uchodźstwa. W największym w Europie obozie dla uchodźców, który pierwotnie zaprojektowano dla niespełna 3 tysięcy uchodźców, mieszka obecnie 20 tysięcy osób, przy czym dodatkowe 6 tysięcy przybyło już po otwarciu granicy przez Turcję w marcu. Kilka tysięcy osób pozostało po stronie tureckiej.
Wskutek rozwoju epidemii władze tureckie postanowiły odesłać ich w głąb kraju. Niemniej przedstawiciel tureckiego odpowiednika polskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Suleyman Soylu zapowiedział, że gdy tylko skończy się epidemia, każdy będzie mógł powrócić na granicę i próbować ją przekroczyć. Jego polecenie relokacji spowodowało, że blisko 6 tysięcy osób przetransportowano przymusowo do ośrodków tymczasowych.
Powstaje pytanie, czy użycie siły w tym przypadku było potrzebne. Według międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych użycie siły jest dozwolone jedynie w przypadku konfliktów zbrojnych oraz w sytuacjach wymagających przywrócenia bezpieczeństwa publicznego, prawa i porządku. Sytuacje takie muszą być dodatkowo uregulowane w prawie krajowym.
Brak jest informacji jak wyglądała dokładnie relokacja osób zatrzymanych na granicy turecko-greckiej, ale sama wiedza o tym, że siłą zabrano ich z okolic Pazarkule przy granicy powoduje obawy jak wygląda sytuacja w utworzonych obozach wewnątrz Turcji. Należy pamiętać, że Turcja jest Państwem-Stroną Konwencji Genewskich z 1949 roku [22], ale nie jest Stroną Protokołów dodatkowych do Konwencji Genewskich dotyczących ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczących ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II), sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. [23]. Mimo nieposiadania statusu Strony w obu protokołach dodatkowych, stała misja Turcji przy Organizacji Narodów Zjednoczonych opisała w dokumencie skierowanych do Sekretarza Generalnego w marcu 2016 roku obecne działania Turcji w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego, a także przedstawiła poglądy Turcji na wzmocnienie tego prawa i jego rozpowszechnianie [24].
Przed dookreśleniem opisanych działań, które Turcja określiła w wyżej wymienionym dokumencie, a które odnoszą się do międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych (International Humanitarian Law, IHL) [25], trzeba wspomnieć o tym, że jest ono bowiem oparte na 3 zasadach: proporcjonalności, konieczności oraz rozróżnienia między obiektami cywilnymi i celami wojskowymi. Użycie siły jest wymienione jedynie przy podpunkcie dotyczącym konieczności użycia siły militarnej, jeżeli ma to ograniczyć cierpienie podczas wojny (art. 48 oraz art. 52) [26].
Turcja przedstawiła bowiem w dokumencie skierowanym do Sekretarza Generalnego działania, które, ich zdaniem, wzmocniłyby międzynarodowe prawo humanitarne, jednak ich propozycje są najprostszymi kwestiami, którymi mogą zająć się państwa w tym zakresie. Nie opracowano żadnej ścieżki azylowej ani nie określono statusu uchodźcy po zatrzymaniu po stronie tureckiej. Nie określono poziomu współpracy między państwami granicznymi, nie skoncentrowano się w ogóle na podstawowych zasadach IHL. Przedstawiciele stałej misji Turcji przy ONZ opisali tylko takie działania, które koncentrują się na przeszkoleniu odpowiedniej liczby trenerów i korzystaniu z przeszkolonego personelu w planowaniu i realizacji operacji bojowych, badając jednocześnie aspekty prawne tych operacji, a także ich aspekty techniczne i taktyczne [27]. Turcja uznała za istotne podjęcie działań i środków, mających na celu upewnienie się, że dowódcy posiadają wiedzę na temat treści międzynarodowych umów, podejmowania niezbędnych środków (np. szkolenie personelu, oznakowanie) w odniesieniu do medycznych okrętów wojskowych, statków powietrznych i innych pojazdów, a także podejmowania niezbędnych środków w celu identyfikacji personelu wojskowego, który jest kompetentny do prowadzenia walki i którego członkowie mogą zostać jeńcami wojennymi [28]. W dokumencie nie ma więc żadnego odniesienia do tego, jak Turcja traktuje i jak będzie traktowała uchodźców, co przekłada się na obecną sytuację na granicy grecko-tureckiej.
Przed przejściem do tematu sytuacji w państwach granicznych Unii Europejskiej i rozwinięcia sytuacji w Turcji, należy odnieść się jeszcze do stanowiska Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, który w dokumencie „UNHCR, Refugee Protection and International Migration” [29] informuje, że podstawowe instrumenty dotyczące praw człowieka mają uniwersalny charakter i nie mogą być inaczej stosowane w przypadku imigrantów, a inaczej obywateli – każdy człowiek ma bowiem takie same prawa podstawowe. Każde państwo jest zobowiązane do zapewnienia takiej samej ochrony zarówno swoim obywatelom, jak również imigrantom oraz uchodźcom. UNHCR podkreśla również, że należy opracować taki plan, który połączyłby zarządzanie migracją ze skuteczną ochroną uchodźców. Na pewno relokacja z użyciem siły, co widać na przykładzie działań Turcji, nie jest zgodna z przedstawionym powyżej stanowiskiem UNHCR, a tym bardziej z międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych.
Ponadto UNHCR trafnie podkreślił w oświadczeniu z 2 marca 2020 [30], iż pomimo napiętej sytuacji na granicy turecko-greckiej wskutek większej liczby osób tam przybywających, najważniejsze jest, aby władze obu krajów powstrzymywały się od działań, które mogą prawdopodobnie zwiększyć stopień cierpienia osób tam przebywających. Dodatkowo sugeruje, że choć wszystkie państwa mają prawo kontrolować swoje granice oraz przeciwdziałać nielegalnym migrantom, nie mogą one nadużywać siły w stosunku do osób przebywających na ich terytoriach, a oczekujących na decyzję o udzielenie ochrony międzynarodowej. Państwa powinny również cały czas przeprowadzać proces rozpatrywania owych wniosków. Najnowsze oświadczenie UNHCR z dnia 12 czerwca 2020 roku w sprawie sytuacji na granicy grecko-tureckiej pokazuje skalę problemu uchodźczego w Grecji – pojawiły się bowiem liczne doniesienia o przepychankach władz greckich na granicach morskich i lądowych z osobami starającymi się o uzyskanie statusu uchodźcy oraz ich ewentualnym odsyłaniu do Turcji po dotarciu na terytorium lądowe lub morskie Grecji [31]. Takie działania władz greckich są niezgodne z prawem i zobowiązaniami międzynarodowymi. Liczba powyższych zarzutów wzrosła od marca, przy czym, co trzeba zaznaczyć, w oświadczeniu z dnia 2 marca 2020 nie było żadnej wzmianki o nich. Brak jest jednak na ten moment odpowiedzi ze strony władz greckich na powyższe oświadczenia UNHCR – zarówno odnośnie do oświadczenia z dnia 2 marca oraz z dnia 12 czerwca 2020 roku. Należy jednak w dalszym ciągu podkreślić, że Grecja nie ma prawa zawieszać procesu rozpatrywania wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej – nie ma bowiem ani w Konwencji dotyczącej Statusu Uchodźców z 1951 r. [32] ani w Protokole z dnia 31 stycznia 1967 dotyczącym Statusu Uchodźców [33] podstawy prawnej, aby zawiesić przyjmowanie wniosków o udzielenie azylu. Jedynie art. 73 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej [34] informuje, że „w przypadku, gdy jedno lub więcej Państw Członkowskich znajdzie się w nadzwyczajnej sytuacji charakteryzującej się nagłym napływem obywateli państw trzecich, Rada, na wniosek Komisji, może przyjąć środki tymczasowe na korzyść zainteresowanego Państwa lub Państw Członkowskich. Rada stanowi po konsultacji z Parlamentem Europejskim”. Brak jest jednak takiej podstawy prawnej, która pozwoliłaby na zatrzymanie procesu przyjmowania uchodźców w sytuacji nadzwyczajnej spowodowanej pandemią.
Nie tylko Grecja i Turcja podjęły zdecydowane działania odnoszące się do uchodźców wskutek dynamicznego wzrostu liczby zakażeń wirusem COVID-19 na przełomie lutego i marca 2020 roku. Cypryjskie władze przekazywały statkom z uchodźcami, że nie pozwolą im wpłynąć na wody terytorialne i zacumować przy nadbrzeżu, przez co zostawiono te osoby na pełnym morzu. Włochy w połowie marca poinformowały, że nie są w stanie otworzyć swoich portów dla statków z uchodźcami. Spowodowało to, że Unia Europejska przejściowo zamknęła granice zewnętrzne dla tych, którzy nie są obywatelami państw członkowskich. Uniemożliwienie głównie przez Cypr i Włochy uzyskania opieki międzynarodowej, spowodowało, że statki z uchodźcami próbowały dostać się na terytorium greckie. Ponieważ problem stawał się coraz poważniejszy z tygodnia na tydzień, zadziwiające jest wspólne oświadczenie UNHCR i Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (The International Organization for Migration, IOM) z dnia 10 marca 2020 roku. Ogłosiły one bowiem, że realizacje programów przesiedleńczych zostaną przejściowo zawieszone, z wyłączeniem przypadków nadzwyczajnych, a w dniu 17 marca stwierdziły, że taki środek prewencji wejdzie w życie w najbliższych dniach i będzie w mocy tak długo, jak będzie to potrzebne [35]. Spowodowało to, że poszczególne kraje ograniczyły dalsze przemieszczanie się ludności w korytarzach humanitarnych. Niektóre państwa, w tym Grecja, rozpoczęły odsyłanie osób ubiegających się o azyl do swoich krajów pochodzenia, gdzie były i są dalej narażone na prześladowania i w których łamane są prawa człowieka oraz prawo międzynarodowe. Te działania są zadziwiające, ponieważ władze publiczne ponoszą zawsze odpowiedzialność za przypadek maltretowania na własnym terytorium i nie mogą też odsyłać osób do miejsca, gdzie może grozić im maltretowanie, a w szczególności tortury. Naraża to takie państwo na odpowiedzialność na podstawie art. 3 Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku [36], na podstawie art. 19 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej [37] oraz na podstawie art. 5 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku [38]. Jeżeli zdarzają się przypadki odsyłania osób ubiegających się o azyl, które mogą być narażone na prześladowania w swoim miejscu pochodzenia, oznacza to, że takie państwo nie wypełnia ustalonych norm prawnych. Dodatkowo, zgodnie z wyrokiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 23.02.2012 r., 27765/09 (Case of Hirsi Jamaa and others v. Italy) [39] nawet państwa, które tworzą zewnętrzne granice Unii Europejskiej, nie są zwolnione z badania ryzyka dla osoby podlegającej ekstradycji lub wydaleniu.
Powyższe działania państw, w tym Grecji, spotkały się z krytyką niektórych komisji Parlamentu Europejskiego, a przede wszystkim Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych (LIBE). Ponieważ LIBE jest odpowiedzialna za nadzór nad polityką prowadzoną przez Unię Europejską w zakresie prawodawstwa i demokracji, zapewnia ona poszanowanie Karty Praw Podstawowych [40], z uwzględnieniem Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmienioną następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 [41], na całym terytorium Unii Europejskiej. Komisja składająca się z 68 osób wykonuje pracę w ścisłym kontakcie z Komisją Europejską, Radą Ministrów oraz parlamentami krajowymi. Wśród spraw, którymi zajmuje się Komisja LIBE, znajdują się także kwestie bezpieczeństwa w ramach Unii Europejskiej oraz na jej zewnętrznych granicach. W ramach działań podejmowanych przez tę komisję mieszczą się także działania na rzecz uchodźców, co pokazuje wystosowany w dniu 23 marca 2020 roku przez przewodniczącego Komisji Wolności Obywatelskich, Juana Fernando López Aguilara, list z uwagami do Europejskiego Koordynatora ds. Reagowania Kryzysowego i Przewodniczącego Komitetu Koordynacji Kryzysowej, Janez’a Lenarčiča [42]. Została w nim wystosowana prośba o zwrócenie uwagi na sytuację ponad 42 000 osób, które znajdują się na wyspach greckich, nie tylko na wyspie Lesbos. Ponadto wezwał kraje Unii Europejskiej oraz unijne instytucje do pomocy Grecji w celu uniknięcia sytuacji, w której kryzys humanitarny przekształci się w kryzys zdrowotny. Przewodniczący LIBE podkreślił również, że jedną z istotniejszych kwestii do zajęcia się obecnie jest prewencyjna ewakuacja przepełnionych obozów – w obozach przystosowanych do maksymalnej liczby 3.000 uchodźców przebywa ponad 20.000 osób, które z powodu takiego przepełnienia od dawna znajdują się w trudnej sytuacji zdrowotnej. Tak jak pisze przewodniczący LIBE, sytuacja jest wyjątkowo poważna wskutek pandemii COVID-19 – przepełnione obozy są położone blisko lokalnych mieszkańców[Mk1] , brak jest bieżącej wody, nie ma szans na izolację, a możliwości personelu medycznego są ograniczone, biorąc pod uwagę także stan epidemiologiczny na całym terytorium Grecji. Komitet Wolności Obywatelskich zaapelował do Unii Europejskiej o zastosowanie środków zapobiegawczych, jakimi są: prewencyjna ewakuacja ludności najbardziej zagrożonej, zwiększone wysiłki na poprawę sytuacji zdrowotnej w ramach krajów członkowskich, zwiększenie nakładów finansowych na rzecz intensywnej opieki medycznej oraz, co najważniejsze, dalszą relokację dzieci. W dniu 2 kwietnia 2020 roku, na kolejnym już z kolei posiedzeniu komisji LIBE, jednym z podniesionych podpunktów podczas debaty, była sytuacja na zewnętrznych granicach w Grecji. Podczas posiedzenia głos podnieśli, obok członków komisji LIBE, także Notis Mitarachi (grecki minister ds. Migracji i Azylu), Michalis Chrisochidis (grecki minister ds. Ochrony Obywateli), Ylva Johansson (Komisarz do Spraw Wewnętrznych w Komisji Europejskiej), Terezija Gras (chorwacka Sekretarz Stanu do Spraw Europejskich oraz Międzynarodowych), Fabrice Leggeri (Szef Frontexu, Europejskiej Agencji Straży Granicznej i Przybrzeżnej) oraz Michael O’Flaherty (Szef FRA, organu doradczego Unii Europejskiej ds. Praw człowieka) [43]. Podczas posiedzenia komisji podniesiono nie tylko kwestie przesiedlania uchodźców z wysp greckich, ale także kwestie tych, którzy pozostali po stronie tureckiej, oczekując na otwarcie zewnętrznych granic Unii Europejskiej. Według danych, na których opierano się podczas posiedzenia, w lutym 2020 roku przybyło do Grecji o 1/3 mniej osób niż w styczniu. Przeważającą grupę stanowiły rodziny z dziećmi głównie z Afganistanu oraz Syrii, przy czym 2150 osób przybyło na wyspy greckie, a 850 stawiło się na punktach kontrolnych na kontynencie. Trzeba tutaj przypomnieć, że zgodnie z zaleceniami Komisji UE z dnia 10 lutego 2016, a potem i 28 września 2016 roku, które zostały wspomniane wyżej, Grecja powinna była podjąć pilne środki, aby zapewnić wszystkim osobom przybywającym szybkie i skuteczne procedury przyjęcia i rejestracji wniosków o azyl – Grecja dodatkowo nie przedstawiła wtedy raportów określających stopień zaawansowania wdrażania kwestii podniesionych przez Komisję UE [44]. To również w tych zaleceniach przypomniano, że władze greckie zobowiązały się do otwarcia łącznie 13 regionalnych biur azylowych – Grecja formalnie spełniła to zobowiązanie, ale interesującą kwestią jest to, że na dwóch rządowych stronach internetowych widnieją dwie różne informacje odnoszące się do liczby tych biur – na jednej widnieje informacja o 13 biurach, na drugiej opisanych jest tych biur 12 – brakuje informacji o regionalnym biurze azylowym w zachodniej Grecji. Powstają więc pytania, ile biur w rzeczywistości działa i czy na pewno wszystkie działają oraz czy udzielają pomocy w takim zakresie w jakim było to określone w aktach krajowych i raportach przedstawionych Komisji UE [45,46] Powracając do kwestii kwietniowego posiedzenia komisji LIBE, członkowie komisji oraz osoby wymienione powyżej odniosły się do warunków panujących na wyspach, które są w dalszym ciągu (mimo pomocy osób oddelegowanych z EASO w latach 2011-2020 [47] oraz otrzymanych środków finansowych, o których wspomniano w zaleceniu Komisji UE nr 604/2013 [48]) alarmujące dla tysięcy osób tam mieszkających. Przy braku możliwości podniesienia poziomu sanitarnego i przy dużym wskaźniku zaludnienia, problemy zdrowotne narastają, zwłaszcza w przypadku pojawienia się wirusa COVID-19. Najgorsza sytuacja, według danych przedstawionych na posiedzeniu, jest w regionie Attica, gdzie przebywało na dzień 30 marca 2020 roku 11797 osób, co stanowiło 54% wszystkich osób znajdujących się w obozach na terenie Grecji [49].
Aby omówić obecną sytuację na terenie Grecji, która została wzięta pod uwagę podczas posiedzenia komisji LIBO w dniu 2 kwietnia 2020 roku, należy omówić także stanowisko Frontexu oraz Komisji Europejskiej.
Frontex, tj. Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej, która powstała na mocy Rozporządzenia Rady (ER) nr 2007/2004 z dnia 26 października 2004 roku [50], ma na celu pomoc państwom członkowskim Unii Europejskiej i państwom zrzeszonym w ramach strefy Schengen w celu ochrony granic zewnętrznych Unii Europejskiej. Frontex nie jest jednak strażą graniczną w ścisłym znaczeniu – jak jest napisane w wstępie do rozporządzenia Rady (WE) nr 2007/2004, odpowiedzialność za kontrolę i ochronę granic zewnętrznych spoczywa na Państwach Członkowskich. Agencja powinna ułatwić stosowanie istniejących i przyszłych środków wspólnotowych odnoszących się do zarządzania granicami zewnętrznymi poprzez zapewnienie koordynacji działań Państw Członkowskich we wprowadzaniu w życie tych środków [51]. Nie można jednak zaprzeczyć, że Frontex odgrywa dużą rolę w wspomaganiu Państw Członkowskich m.in. w wprowadzaniu operacyjnych aspektów dotyczących zarządzania granicami państwowymi, zapewnianiu wsparcia w organizowaniu pewnych działań i śledzeniu rozwoju badań, które mogą wspomóc ochronę granic zewnętrznych. Zarząd Frontexu, który z natury rzeczy ma wspomagać Państwa Członkowskie, odbył nadzwyczajne posiedzenie w siedzibie organizacji w dniu 30 marca 2020 roku, które całkowicie poświęcono sytuacji w Grecji [52]. Zarząd uzgodnił, że w duchu solidarności i jedności Unii Europejskiej, Agencja jest gotowa do działania, w tym do uruchomienia szybkiej interwencji na granicach zewnętrznych Grecji (o którą Grecja sama się zwróciła). Aby dokonać szybkich interwencji, szef Frontexu zwrócił się do innych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw stowarzyszonych w strefie Schengen, aby wsparły Grecję w postaci funkcjonariuszy oraz sprzętu. Niemniej jednak, jak można się dowiedzieć z oficjalnych oświadczeń zarządu Frontexu, miałoby to nastąpić dopiero od przyszłego roku [53]. Na ten moment Frontex przesuwa część swoich funkcjonariuszy z innych operacji do Grecji – do momentu uzgodnienia szczegółów z Grecją i państwami członkowskimi pozostaje tylko działanie samego Frontexu. Trzeba zaznaczyć, że sytuacja na wyspach greckich jest jednakże kryzysowa, dlatego zaskakujący jest fakt, że tak mało jest informacji o odpowiedziach państw członkowskich – Frontex informował o postępach w rozmowach z państwami i przesuwaniu funkcjonariuszy jedynie 2 razy w marcu, tj. w powyższym komunikacie z dnia 3 marca o zwróceniu się o pomoc do państw oraz w komunikacie z 13 marca o przesunięciu stu swoich funkcjonariuszy na granice, przy czym pierwsze odpowiedzi z państw członkowskich nadeszły dopiero 3 kwietnia 2020 roku [54]. Pytanie czy brak dodatkowej pomocy przez ponad miesiąc mógł spowodować większy rozwój epidemii w tych obozach. Trzeba także pamiętać, że wskutek pandemii większość personelu medycznego z obozów została przetransportowana do innych regionów Grecji, a artykuły medyczne zostały rozdysponowane po szpitalach oraz placówkach medycznych w całym kraju [55].
Wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej, Schinas, również podkreślając solidarność i jedność Unii Europejskiej, oświadczył 4 marca 2020 roku, że Komisja Europejska postanawia przyjąć plan działania wsparcia dla Grecji, który będzie polegał na uruchomieniu natychmiastowej pomocy finansowej w wysokości 350 milionów euro [56]. Pierwsze oficjalne wiadomości o przyznaniu takiej kwoty miały miejsce miesiąc później, tj. w dniu 15 kwietnia 2020 roku, kiedy Rada Unii Europejskiej zapowiedziała, że w ramach zmienionego budżetu na rok 2020 przeznaczy tę kwotę nie jednemu, ale dwóm państwom – Grecji i Bułgarii [57]. Schinas w oświadczeniu poinformował także, że na wniosek Grecji uruchomiono dodatkowo mechanizm ochrony ludności (European Asylum Support Office), który polega na otrzymaniu pomocy medycznej, tj. personelu medycznego, sprzętu medycznego, namiotów, koców i innych akcesoriów [58]. Wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej podkreślił, że zwrócono się do Europejskiego Urzędu Wsparcia w dziedzinie Azylu (EASO) oraz do Frontexu o przyspieszenie rozmieszczenia nowych funkcjonariuszy, którzy mają wspomóc służby greckie w rozpatrywaniu wniosków o azyl – na ten moment Frontex przesunął jedynie stu swoich funkcjonariuszy na tereny graniczne Grecji [59].
Kwestią do dalszego rozpatrzenia jest pewna zmienność Komisji Europejskiej odnośnie do przesiedlania uchodźców – 30 marca ogłosiła ona bowiem, że na ten moment nie będzie żadnych akcji przesiedlania uchodźców, ale już 3 kwietnia postanowiono o przeniesieniu 1600 dzieci na terytorium innych krajów Unii Europejskiej, w tym Niemiec [60]. Podstawą do zmiany decyzji była opinia UNICEFu z dnia 1 kwietnia 2020 r., w której zauważono, że nawet gdy nie ma pandemii, uchodźcy nie mają dostępu do opieki zdrowotnej, do bieżącej wody oraz brak jest środków czystości. W momencie pojawienia się pandemii, ryzyko zachorowania w takich warunkach jest większe [61]. W opinii UNICEF apeluje o środki prewencyjne, ale równolegle informuje, że nie powinno się blokować prawa dzieci do ubiegania się o azyl i dołączania do swoich rodzin. Akcje zabezpieczające nie powinny ponadto utrudniać działań poszczególnych organizacji pozarządowych, które udzielają̨ pomocy humanitarnej.
Prawo do ochrony zdrowia będzie zawarte w kolejnym rozdziale, jednak już teraz można zauważyć, że prawo to odgrywa ogromną rolę w kwestii udzielenia pomocy uchodźcom, w tym także ochrony międzynarodowej.
Kwestią, która także musi być wzięta pod uwagę przy temacie uchodźców są środowiska prawicowe, które odgrywają coraz większą rolę w Europie, a przez to mają coraz większy wkład w debatę międzynarodową. To one uważają, że wybuch pandemii COVID-19 w Europie ma związek z przybyciem uchodźców [62,63]. WHO odpiera jednak ten zarzut, zauważając, że większość uchodźców przybywa z krajów i terenów położonych tam, gdzie w dalszym ciągu nie stwierdzono wirusa. Kolejny prawicowy polityk, Viktor Orbán, ostrzega przed kryzysem uchodźczym, gdyż uważa, że to właśnie uchodźcy rozprzestrzeniają wirusa – choć granice Węgier są dla uchodźców zamknięte od 2016 roku. Przewodniczący Parlamentarnego Komitetu Obrony Węgier ogłosił, że nielegalna migracja wzrosła pod koniec 2019 roku, kiedy to blisko 130.000 osób utknęło na tzw. szlaku bałkańskim; miałyby one być migrantami ekonomicznymi pochodzącymi z terenów, na których brak jest warunków sanitarnych. Dodatkowo twierdzi on, że 13 studentów z Iranu, którzy są obecnie w areszcie na terenie Węgier, nie współpracowało z władzami i protestowało przeciwko warunkom podczas ich kwarantanny w szpitalu. Węgierskie media ogłosiły, że w najbliższych dniach zostaną deportowani do Iranu [64]. Brak jest jednak informacji czy są oni zarażeni COVID-19 – jeżeli nie są, nie jest dopuszczalne pozbawienie wolności na podstawie art. 5 ust. 6 EKPCz [65]. To też właśnie skrajnie prawicowy polityk Matteo Salvini, który miałby prześledzić wybuch COVID-19 we Włoszech, uzasadnia, bez żadnych tez mających potwierdzić jego zdanie, że do wybuchu COVID-19 doszło w momencie dokowania statku ratunkowego z afrykańskimi imigrantami [66].
Ciągłe zmiany na szczeblu unijnym, pierwsze informacje od państw członkowskich Unii Europejskiej o możliwej pomocy Grecji dopiero po miesiącu, jedynie teoretyczna pomoc ze strony niektórych organizacji międzynarodowych, a także wzrost znaczenia środowisk prawicowych stają się coraz bardziej widoczne – czy Europa rzeczywiście odwraca głowę od problemu uchodźców? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy zastanowić się nad kwestią prawa do ochrony zdrowia, które choć zagwarantowane w licznych traktatach międzynarodowych, nie jest w pełni przestrzegane w praktyce. Przed przedstawieniem dowodów na tę tezę należy jednak zdefiniować kim jest uchodźca.
4. Czy prawo międzynarodowe i prawo uchodźcze są w stanie sprostać pandemii?
Definicja uchodźcy została najszerzej przedstawiona w art. 1 Konwencji Genewskiej z 1951 roku oraz Protokole Nowojorskim z 1967 roku, według których uchodźcą jest osoba, która przebywa poza swoim krajem pochodzenia, którego obywatelstwo posiada lub w którym zamieszkiwała na stałe, w uzasadniony sposób obawia się prześladowania ze względu na rasę, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne oraz z powodu tej obawy nie może lub nie chce korzystać z ochrony swojego kraju pochodzenia, a także nie zachodzą wobec niej klauzule wyłączające [67]. Chronieni są oni przeróżnymi traktatami, w tym:
– Konwencją Genewską dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. [68];
– Protokołem Nowojorskim dotyczącym statusu uchodźców z 1967 r. [69];
– umowami bilateralnymi;
– rozporządzeniami (w tym Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej z 26 czerwca 2013, nr 604/2013, w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca [70] – znane jako Rozporządzenie Dublin III);
– ustawami w ramach poszczególnych krajów.
Środki mające na celu zwalczanie rozprzestrzeniania się COVID-19 wywierają znaczący wpływ na sytuację uchodźców, gdyż granice są zamykane, ogranicza się podróżowanie, a życie w obozach dla uchodźców staje się z dnia na dzień coraz trudniejsze. Oczywiście, tak jak pisałam powyżej, prawa osób starających się o nadanie statusu uchodźcy (ale nie tylko, trzeba wziąć po uwagę również migrantów czy bezpaństwowców) zostały przewidziane w przeróżnych aktach prawnych prawa międzynarodowego, lecz okazuje się, że ich sytuacja w kwestii opieki medycznej jest w dalszym ciągu problematyczna, chociaż prawo do zdrowia jest powszechnie zawarte w prawie międzynarodowym, w tym w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia z 1946 r. Uznała ona „korzystanie z najwyższego osiągalnego standardu zdrowia” [71] za podstawowe prawo człowieka – nie ma tu rozróżnienia uchodźcy od zwykłego obywatela kraju, każdy jest równy wobec prawa.
Również art. 25 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku stanowi: ”Każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jego i jego rodziny, włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę̨ lekarską i konieczne świadczenia socjalne, oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości lub utraty środków do życia w inny sposób od niego niezależny.” [72], a art. 25 ust. 2 tworzy podstawę prawną dla korzystania z opieki i pomocy dla matki i dziecka: „Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy. Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie, korzystają̨ z jednakowej ochrony społecznej” [73]. Cały artykuł 25 PDPCz chroni więc prawo każdego do zdrowia w każdym możliwym przypadku – co najważniejsze, również w czasie pandemii. Twórcy Deklaracji cały czas powracają do tezy, że zapewnienie powszechnego poszanowania i przestrzegania praw człowieka wymaga zrozumienia przepisów prawa (common understanding) – uniwersalne spojrzenie na równe i niezbywalne prawa człowieka jako podstawa wolności, sprawiedliwości i pokoju. Stanowi to podstawę równego traktowania każdego, również uchodźcy.
Międzynarodowe ramy praw człowieka zapewniają więc równość traktowania, a każde państwo jest zobowiązane do przestrzegania oraz ochrony zdrowia każdego człowieka. Również w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (International Covenant on Civil and Political Rights – ICCPOR, MPPOiP) [74] oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights – ICESCR, MPPGSiK) [75] uznano w preambule równe i niezbywalne prawa wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jako podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie, a sam MPPGSiK, wskutek rozszerzenia PDPCz o prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne, poświęcił cały art. 12 ochronie zdrowia, zarówno fizycznego i psychicznego [76]. Każde Państwo-Strona powinno dążyć do osiągnięcia (a nie jak w MPPOiP, „jest zobowiązane”) do zapobiegania chorobom epidemicznym, endemicznym, zawodowym i innym oraz ich leczenia i zwalczania.
Również artykuły 3, 9, 23 oraz 33 Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców (The 1951 Refugee Convention) [77] gwarantują równe traktowanie uchodźców w zakresie opieki co obywateli danego kraju oraz stanowią, że państwo jedynie w sytuacji nadzwyczajnej może stosować niezbędne dla bezpieczeństwa narodowego środki wobec uchodźcy. Państwo nie może jednak wydalić lub zawrócić w żaden sposób uchodźcy do granicy terytorium, gdzie jego życiu zagrażałoby niebezpieczeństwo.
Te artykuły Konwencji ONZ mają zasadnicze znaczenie w kontekście dzisiejszej pandemii. Ochrona życia i zdrowia ludzi jest najważniejszym obowiązkiem każdego państwa, ponieważ życie i zdrowie zapewniają dostęp do korzystania z innych praw i wolności przez jednostkę. Niezagwarantowanie prawa do zdrowia, do jego dostępności, dopuszczalności i jakości łamie podstawowe prawa człowieka i najważniejsze międzynarodowe normy prawne. Na poziomie międzynarodowym istnieją kolejne akty dotyczące ochrony prawa do zdrowia. Na państwach europejskich, a zwłaszcza Grecji, ciąży obowiązek pomocy uchodźcom. Oczywiście, obecna sytuacja, gdy każde państwo w Unii Europejskiej oraz każde państwo z nim graniczące, ma już przypadki zarażenia COVID-19, powoduje pewne utrudnienia związane z zapewnieniem pomocy medycznej większej liczbie ludności, niż pierwotnie zakładano. Jednak również w obecnej sytuacji, biorąc pod uwagę podstawowe akty dotyczące praw człowieka, nie można zostawiać uchodźców samym sobie w obliczu możliwego zarażenia wirusem COVID-19 w obozach uchodźczych.
W przypadku sytuacji prawnej w Polsce punktem wyjścia są „Zasady ogólne” (art. 30-37) w rozdziale II ustawy zasadniczej, tj. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela. Wspomniane artykuły określają kilka elementów – wskazują, po pierwsze, zakres podmiotowy stosowania praw i wolności, a po drugie, zasady przewodnie określające status tych praw i wolności. Tymi ideami są: zasada godności, zasada wolności i zasada równości, przy czym ustawa zasadnicza nie ogranicza ich jedynie do obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Aby przejść do prawa do ochrony zdrowia należy skupić się na początku na przepisie artykułu 30, określającym zakaz naruszania godności ludzkiej. Zgodnie z tym artykułem „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Godność stanowi więc „źródło wolności i praw człowieka i obywatela”, a prawa, które emanują godnością, należy traktować jako prawa podstawowe, które są bezpośrednimi źródłami konstytucyjnych praw podmiotowych. Przeciwieństwem do tego rodzaju praw są prawa socjalne, które mają co do zasady charakter programowy, a nie podmiotowy. Aby prawa socjalne mogły działać, potrzebują określonego zachowania ze strony władz publicznych. Dychotomia prawa podmiotowe – prawa socjalne jest jednym z najważniejszych, obok podziału na prawa nadrzędne i instrumentalne, wskaźnikiem rozróżniania praw zawartych w ustawie zasadniczej. To właśnie te dwa podziały oraz interpretacja artykułu 30 Konstytucji RP umożliwiają podstawowe zrozumienie treści prawa do ochrony zdrowia – zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 września 2006 roku, w którym stwierdzono, że „zgodnie jednak z przyjętym już̇ orzecznictwem oraz zważywszy na centralne i fundamentalne znaczenie zasady ochrony godności każdej osoby w całym systemie aksjologii konstytucyjnej, należy uznać, że odwołanie się do art. 30 Konstytucji pozostaje zawsze aktualne wtedy, gdy przedmiotem oceny jest ochrona prawna związana z poszanowaniem najbardziej żywotnych interesów każdej jednostki, a więc tych, które odnoszą się do życia, zdrowia i integralności cielesnej” [78]. Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny, zdrowie jest więc „najbardziej żywotnym interesem każdej jednostki”, czyli wartością nadrzędną. W doktrynie toczą się dyskusje czy prawo do ochrony zdrowia jest prawem podstawowym czy jednak prawem socjalnym – w art. 68 ust. 2 Konstytucji RP, który dotyczy prawa do ochrony zdrowia, jest przecież napisane, że „obywatelom […] władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej […].”, czyli zgodnie z interpretacją literalną jest ono prawem socjalnym, gdyż potrzebują określonego zachowania ze strony władz publicznych. Jednak, opierając się na wspomnianym już wyroku Trybunału Konstytucyjnego, można stwierdzić, że prawo do ochrony zdrowia przynajmniej w jakimś zakresie musi być prawem podstawowym. Jednakże, w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 2004 roku, prawo do ochrony zdrowia jest uważane za „typowe prawo socjalne w wąskim tego słowa znaczeniu, tzn. prawo do pewnych świadczeń materialnych ze strony władz publicznych” [79]. Analizowana problematyka musi więc zostać poddana dalszym rozważaniom w celu określenia, czy z przepisu art. 68 Konstytucji wynikają prawa podmiotowe czy socjalne.
Aby rozwinąć problem z prawem do ochrony zdrowia w polskim systemie prawnym, należy dalej zinterpretować dość rozbudowane przepisy dotyczące prawa do ochrony zdrowia. Jak już zostało wspomniane, prawo to wyrażone jest wprost w artykule 68 Konstytucji – ustęp pierwszy artykułu 68 informuje, że „każdy ma prawo do ochrony zdrowia”. Oznacza to więc, że niezależnie czy jest to obywatel polski czy osoba z obywatelstwem innego kraju czy także bezpaństwowiec, każdy ma prawo do tego, aby jego zdrowie było zawsze chronione. Prawo do ochrony zdrowia jest w tym ustępie ujęte w sposób bardzo generalny, więc można by się spodziewać, że w dalszych ustępach tego artykułu (ust. 2-5) prawo nie będzie zarezerwowane dla konkretnej grupy ludzi. Jednak już art. 68 ust. 2 mówi o równym dostępie obywateli (a nie każdego człowieka) do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Należy się zastanowić, czy dalsze ustępy tego artykułu, które w swojej treści nie zawierają słów „obywatel” i „każdy” są podporządkowane celowi, który wynika z art. 68 ust. 1, czy może jednak z art. 68 ust. 2 ustawy zasadniczej. Zgodnie z Komentarzem do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej należy wskazać pewien związek merytoryczny w ramach art. 68 ustawy zasadniczej – autorzy uznają bowiem, że przepisy art. 68 ust. 2-5 zdają się być podporządkowane celowi, który wynika z art. 68 ust. 1 Konstytucji, czyli ochronie zdrowia [80]. Osobiście uznaję, że takie przekonanie jest w pełni uprawnione, biorąc także pod uwagę wspomniany wyrok TK z dnia 1 września 2006 roku, w którym określono, że prawo do ochrony zdrowia jest prawem podmiotowym. Ma to istotne znaczenie w dalszej interpretacji tego prawa i jego realizacji, bowiem to każda jednostka, a nie tylko obywatel, ma prawo domagać się od władzy publicznej jego wykonywania. Ta interpretacja byłaby także zgodna z wspomnianym już artykułem 25 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Należy tu jednak zaznaczyć, że przepis art. 68 ust. 2 Konstytucji ma oczywiście inny charakter niż inne ustępy – ta norma prawna ma bowiem charakter programowy – podobnie jak art. 68 ust. 3, który jest jedynie normą programową i nie tworzy samodzielnie jakichkolwiek praw podmiotowych. Prawo do ochrony zdrowia nie oznacza jednak, że człowiek ma wobec państwa jakiekolwiek roszczenia, aby być zdrowym – państwo powinno móc jedynie zapewnić takie warunki, które umożliwiają zminimalizowanie ryzyka zachorowania czy wyleczenie choroby w przypadku osób chorych.
Powyższe rozważania skupione były przede wszystkim na prawie międzynarodowym oraz sytuacji prawnej w Polsce, w ramach samej ustawy zasadniczej. Celem tych rozległych rozważań było pokazanie, że nawet jeżeli normy prawa międzynarodowego wspominają o obowiązku ochrony zdrowia każdego człowieka, normy prawa wewnętrznego (w tym przypadku w Polsce) mogą jednak nie spełniać tej przesłanki. Oczywiście, przepis art. 68 ust. 1 Konstytucji mówi, że każdy ma prawo do ochrony zdrowia, ale, jak zostało to pokazane wyżej, w zależności od interpretacji może się okazać, że jednak nie każdy będzie chroniony w sposób najbardziej uprzywilejowany. Wykładnia prawa może być więc różna także w krajach, których granice są granicami zewnętrznymi Unii Europejskiej – może się okazać, że wykładnia literalna danego przepisu będzie korzystniejsza dla przybywających i już przebywających na danym terytorium osób starających się o uzyskanie opieki międzynarodowej, ale w praktyce zastosuje się inną wykładnię, przez co dana sytuacja może stać się dla nich trudniejsza. Pytanie, czy zagrożenie epidemiologiczne i brak dostępu do służby zdrowia w kraju pochodzenia w tak newralgicznym momencie, jaki jest obecnie, może być podstawą, aby uzyskać ochronę międzynarodową? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy zauważyć dwie grupy ludzi – osoby, które starają się o nadanie statusu uchodźcy oraz osoby, które ten status już uzyskały. W ramach poruszonej kwestii ochrony międzynarodowej zajmiemy się osobami starającymi się o nadanie statusu uchodźcy. Należy pamiętać, że obie wymienione grupy ludzi są jednymi z najbardziej dyskryminowanych grup społecznych na terytorium Unii Europejskiej, ale sytuacja osób z grupy pierwszej jest bardziej problematyczna, jeżeli chodzi o kwestię opieki medycznej.
W krajach Unii Europejskiej sam status prawny tych osób jest uregulowany, ponieważ istnieją zarówno normy prawa międzynarodowego, jak i wewnętrznego. Jeżeli chodzi o ochronę zdrowia, istnieje dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 2011 roku, która reguluje minimalny zakres opieki zdrowotnej osób starających się o nadanie statusu uchodźcy [81]. Jest w niej zawartych kilka artykułów, którym warto poświęcić uwagę – po pierwsze, dyrektywa ta ma na celu, aby państwa członkowskie Unii Europejskiej stosowały wspólne kryteria identyfikacji osób rzeczywiście potrzebujących ochrony międzynarodowej, a po drugie, by osoby takie miały dostęp do minimalnego poziomu świadczeń we wszystkich państwach członkowskich. Zajmując się tą dyrektywą unijną, należy cały czas pamiętać o rozporządzeniach Dublin II z 2003 roku i Dublin III z 2013 roku, które miały na celu utworzenie wspólnego europejskiego systemu azylowego. W dalszym ciągu jednak państwa członkowskie UE posiłkują się normami prawa wewnętrznego dotyczącymi udzielania ochrony międzynarodowej i jej form. Wracając do tematu dyrektywy unijnej, wprowadziła ona do debaty międzynarodowej istotną kwestię opieki zdrowotnej. Unijna dyrektywa z 2011 roku uregulowała bowiem pewne standardy dostępu do opieki zdrowotnej, co zostało zawarte w art. 30 ust. 1 „Państwa członkowskie zapewniają, aby beneficjenci ochrony międzynarodowej mieli dostęp do opieki zdrowotnej według takich samych kryteriów kwalifikujących co obywatele państwa członkowskiego, które udzieliło takiej ochrony” [82]. Dwa lata później, w dniu 26 czerwca 2013 roku, sporządzono dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową [83], która istotnie zmniejszyła możliwość dostępu do opieki zdrowotnej – przy czym, co trzeba zaznaczyć, obie dyrektywy wciąż obowiązują. W artykule 19 unijnej dyrektywy z 2013 roku stwierdzono bowiem, że „Państwa członkowskie zapewniają wnioskodawcom niezbędną opiekę zdrowotną, która obejmuje przynajmniej opiekę medyczną w nagłych przypadkach oraz podstawowe leczenie chorób i poważnych zaburzeń psychicznych” [84] – użycie klauzul generalnych w przepisie artykułu 19 pozwala państwom członkowskim różnie regulować dostęp do opieki zdrowotnej, przez co w dalszym ciągu prawo osób ubiegających się o ochronę międzynarodową do korzystania z usług opieki zdrowotnej zależy jednak od ustawodawstwa krajowego i różni się w zależności od państwa członkowskiego Unii Europejskiej.
Celem tej publikacji nie jest porównanie sytuacji osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy we wszystkich krajach Unii Europejskiej, lecz pokazanie, że mimo pewnych międzynarodowych aktów prawnych, państwa mają pewną swobodę w kwestii traktowania uchodźców – cały czas bowiem, mimo więcej niż dwóch dekad prac nad tworzeniem wspólnego europejskiego systemu azylowego, nie jest on gotowy, a osoby ubiegające się o ochronę międzynarodową są różnie traktowane w zależności od kraju, do którego przybyły i w którym oczekują na przyznanie statusu uchodźcy. Kwestię europejskiego problemu w tym zakresie obrazuje bardzo dobrze raport Sary Collantes „Czy osoby ubiegające się̨ o nadanie statusu uchodźcy oraz nieudokumentowani migranci mają dostęp do opieki medycznej w krajach Unii Europejskiej? Porównanie sytuacji w 16 krajach”, w którym zauważono, że każdy kraj członkowski Unii Europejskiej wprowadził własny system regulujący dostęp osób starających się o nadanie statusu uchodźcy i nieudokumentowanych migrantów do opieki zdrowotnej, przez co standardy owego dostępu przewidziane przez umowy międzynarodowe czy unijne dyrektywy nie są przestrzegane [85].
W dalszym ciągu trzeba pamiętać, że zgodnie z artykułami 3, 9, 23 oraz 33 Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców z 1951 roku, które gwarantują równe traktowanie uchodźców w zakresie opieki co obywateli danego kraju oraz stanowią, że państwo jedynie w sytuacji nadzwyczajnej może stosować niezbędne dla bezpieczeństwa narodowego środki wobec uchodźcy. Państwo nie może jednak wydalić lub zawrócić w żaden sposób uchodźcy do miejsca, gdzie jego życiu zagrażałoby niebezpieczeństwo. Na wrzesień 2019 roku wśród stron Konwencji są wszystkie państwa Unii Europejskiej, przez co są one zobligowane do jej przestrzegania [86] – z Konwencji
wynika bowiem, że dostęp do opieki zdrowotnej może być kluczowym czynnikiem w procesie podejmowania decyzji o udzieleniu ochrony międzynarodowej. Jeżeli osoba ubiegająca się o status uchodźcy twierdzi, że powrót do kraju pochodzenia jest niemożliwy ze względu na stan zdrowotny lub opiekę zdrowotną w kraju pochodzenia, państwo rozpatrujące wniosek o status uchodźcy nie może nakazać takiej osobie powrotu do kraju. Jeżeli taki argument zostanie użyty, pracownicy krajów przyjmujących muszą wziąć pod uwagę czy w kraju pochodzenia dostępne jest leczenie, a jeżeli jest, to czy będzie ono dostępne dla takiej osoby także po jej powrocie – również w kontekście finansowym. Oznacza to, że brak dostępu do służby zdrowia w krajach pochodzenia może być podstawą do uzyskania ochrony międzynarodowej. Pytanie na ile państwa członkowskie Unii Europejskiej przestrzegają tych ustaleń – ustalenie tych danych wymaga jednak dalszych badań.
5. Podsumowanie.
Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe kwestie, należy zadać sobie pytania, czy polityka zdrowotna i migracja są ze sobą połączone, dlaczego nie stworzono wcześniej lepszych warunków w obozach dla uchodźców, dlaczego istnieje konflikt moralny i etyczny komu pomagać pierwszemu – uchodźcom czy obywatelom swojego kraju, czy istnieje konflikt między indywidualnymi prawami człowieka a ich statusem migracyjnym. Dlaczego niektóre kraje, jak Węgry, odmawiają przyjmowania do szpitali osób niebędących obywatelami Węgier? Czy dalsze przetrzymanie ponad 20.000 osób w obozach przeznaczonych dla maksymalnej liczby 3.000 na granicy, brak ich relokacji w głąb kraju, trzymanie ich jako zakładników w stosunku do Unii Europejskiej, jak robi to obecnie Turcja, są dopuszczalne w kontekście pandemii? Czy prawa człowieka dalej obowiązują, czy gwarantują one uchodźcom taki sam koszyk usług zdrowotnych na wszystkich etapach przesiedlania i migracji? Czy może jednak państwa powoli nadużywają swojej siły w stosunku do nich? Czy można uznać, że państwa uciekają się nawet do tego, że pozbawia się migrantów dostępu do usług zdrowotnych, a tym samym powoduje to powolne wykluczenie ich z prawa do ubiegania się o azyl?
Wszystkie kraje, bez wyjątku, muszą chronić prawa uchodźców, migrantów, bezpaństwowców – muszą oni być w tym trudnym czasie traktowani na równi ze stałymi obywatelami, muszą mieć ciągłe prawo do ubiegania się o status uchodźcy, o azyl, o dostęp do czystej wody. Oczywiście jednocześnie władze każdego z tym państw muszą minimalizować ryzyko zakażania wirusem COVID-19, w tym personelu medycznego, który może zostać relokowany na granice państw. Nie można jednak uważać, że zostawienie uchodźców bez opieki medycznej i podstawowego koszyka świadczeń zdrowotnych i usług publicznych jest rozwiązaniem – gdyż zaraz zamiast jednej zmarłej na COVID-19 w obozie na Lesbos będzie ich tysiące.
Przypisy:
[1] World Migration Report 2020 pod red. McAuliffe M, Khadria B., International Organization for Migration, 2019, s. 19-20, s. 85, s. 90;
[2] Tamże;
[3] European Migration Network, 2016 Annual Report on Migration and Asylum, EMN (dostęp: 25.04.2017);
[4] Rada Europejska Rada Unii Europejskiej, Kalendarium: reforma unijnych przepisów azylowych, www.consilium.europa.eu/pl/policies/ceas-reform/ceas-reform-timeline/ (dostęp: 4.06.2020 r.);
[5] Tamże;
[6] Parlament Europejski, Unijna polityka azylowa: reforma systemu dublińskiego, www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/world/20180615STO05927/unijna-polityka-azylowa-reforma-systemu-dublinskiego (dostęp: 17.08.2018 r.);
[7] Konwencja wyznaczająca państwo odpowiedzialne za rozpatrywanie wniosków o azyl złożonych w jednym z Państw Członkowskich Wspólnot Europejskich, sporządzona w Dublinie dnia 15 czerwca 1990 r., Dz. U. 2005 nr 24 poz. 194;
[8] Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty (Dz.U. C 340 z 10.11.1997, s. 1–144);
[9] Traktat o Unii Europejskiej (Dz.U. C 191 z 29.7.1992, s. 1–112);
[10] Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty (Dz.U. C 340 z 10.11.1997, s. 1–144), art. K.2 ust. 2 pkt a-d;
[11] Rozporządzenie Rady (WE) nr 343/2003 z dnia 18 lutego 2003 r. ustanawiające kryteria i mechanizmy określania Państwa Członkowskiego właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl, wniesionego w jednym z Państw Członkowskich przez obywatela państwa trzeciego (Dz.U. L 50 z 25.2.2003, str. 1—10);
[12] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca (Dz.U. L 180 z 29.6.2013, str. 31—59);
[13] Dyrektywa Rady 2003/9/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. ustanawiająca minimalne normy dotyczące przyjmowania osób ubiegających się o azyl (Dz.U. L 31 z 6.2.2003, str. 18—25);
[14] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/33/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową (Dz.U. L 180 z 29.6.2013, str. 96—116);
[15] Kosman M., Kryzys migracyjny w UE w latach 2015-17. Aspekty prawne i polityczne, Rocznik Integracji Europejskiej, 2017, s. 281-285;
[16] Zalecenie Komisji (UE) 2016/193 z dnia 10 lutego 2016 r. skierowane do Republiki Greckiej w sprawie pilnych środków, jakie Grecja powinna podjąć w związku ze wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 (Dz. Urz. L 38/9 z 13.02.2016);
[17] Tamże;
[18] Zalecenie Komisji (UE) 2016/1871 z dnia 28 września 2016 r. skierowane do Republiki Greckiej w sprawie szczególnych pilnych środków, jakie Grecja powinna zastosować w związku z wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 (Dz. Urz. EU L 286/75 z 21.10.2016);
[19] Tamże;
[20] The Executive Director of the European Asylum Support Office and The Alternate Minister for Citizens’ Protection of Greece – 2020 Operational & technical assistance plan agreed by EASO and Greece (20.12.2019);
[21] Deutsche Welle, Türkei droht EU mit Millionen Flüchtlingen (Deutsche Welle), www.dw.com/de/türkei-droht-eu-mit-millionen-flüchtlingen/a-52602396 (dostęp: 02.03.2020 r.);
[22] Konwencje Genewskie o ochronie ofiar wojny z 12 sierpnia 1949 roku, Dz. U. 1956 Nr 38, poz. 171;
[23] Protokoły dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II), sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. Dz. U. z 1992 r. Nr 41 poz. 175;
[24] Turkey’s Contribution to Secretary-General’s Report to the General Assembly 71st Session to be prepared in pursuant to the General Assembly Resolution 69/120 of 10 December 2014 entitled “Status of the Protocols Additional to the Geneva Conventions and relating to the protection of victims of armed conflicts” (2016/14136816-TURKUNO DT/11030137);
[25] International Humanitarian Law, Handbook for Parliamentarians N° 25 pod. red. K. Jabre, N. Babic oraz A. Bouvier, International Committee of the Red Cross (ICRC) we współpracy z Inter-Parliamentary Union (IPU), IPU I ICRC, 2016, s. 8, s. 78;
[26] Protokoły dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II), sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r. Dz. U. z 1992 r. Nr 41 poz. 175;
[27] Turkey’s Contribution to Secretary-General’s Report to the General Assembly 71st Session to be prepared in pursuant to the General Assembly Resolution 69/120 of 10 December 2014 entitled “Status of the Protocols Additional to the Geneva Conventions and relating to the protection of victims of armed conflicts” (2016/14136816-TURKUNO DT/11030137) – “In view of this, for compliance to international agreements, beginning from peace time, it is important to train adequate number of trainers and benefit from trained personnel in planning and execution of combat operations while examining these operations’ legal aspects m addition to their technical/tactical ones.”;
[28] Tamże;
[29] United Nations High Commissioner for Refugees, Refugee Protection and International Migration (Law Com), paras 2-3, 10-12;
[30] UNHCR, The UN Refugee Agency, UNHCR statement on the situation at the Turkey-EU border, www.unhcr.org/news/press/2020/3/5e5d08ad4/unhcr-statement-situation-turkey-eu-border.html (dostęp: 02.03.2020);
[31] UNHCR, The UN Refugee Agency, UNHCR calls on Greece to investigate pushbacks at sea and land borders with Turkey, https://www.unhcr.org/news/briefing/2020/6/5ee33a6f4/unhcr-calls-greece-investigate-pushbacks-sea-land-borders-turkey.html (dostęp: 12.06.2020);
[32] Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 119 poz. 515;
[33] Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r., Dz.U. z 1991 r. Nr. 119 poz. 517;
[34] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE C 202 z 2016 r., s. 13);
[35] UNHCR, The UN Refugee Agency, IOM, UNHCR announce temporary suspension of resettlement travel for refugees, www.unhcr.org/news/press/2020/3/5e7103034/iom-unhcr-announce-temporary-suspension-resettlement-travel-refugees.html (dostęp: 17.03.2020);
[36] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284;
[37] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z 2016 r., s 389);
[38] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10.12.1948 (http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html);
[39] Hirsi Jamaa i inni v. Italy no 27765/09 (EHCR, 23.02.2012);
[40] Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z 2016 r., s 389);
[41] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. 1993 nr 61 poz. 284);
[42] Letter from the Chairman on Civil Liberties, Justice and Home affairs, Juan Fernando López Aguilar, to Commissioner for Crisis Management, Janez Lenarčič, European Parliament, IPOL-COM-LIBE D (2020) 11153, www.europarl.europa.eu/resources/library/media/20200323RES75640/20200323RES75640.pdf (dostęp: 23.03.2020);
[43] MINUTES – Thursday, 2 April 2020 (18-05-2020 LIBE_PV (2020)04-02-1 PE650.397v01-00 LIBE);
[44] Zalecenie Komisji (UE) 2016/193 z dnia 10 lutego 2016 r. skierowane do Republiki Greckiej w sprawie pilnych środków, jakie Grecja powinna podjąć w związku ze wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 (Dz. Urz. L 38/9 z 13.02.2016);
[45] Hellenic Republic, Ministry of Migration and Asylum, Regional Asylum Offices, asylo.gov.gr/en/?page_id=49 (dostep: 8.06.2020);
[46] Refugee Info, Services, www.refugee.info/greece/services/by-category/11/ (dostęp: 8.06.2020);
[47] The Executive Director of the European Asylum Support Office and The Alternate Minister for Citizens’ Protection of Greece – 2020 Operational & technical assistance plan agreed by EASO and Greece (20.12.2019);
[48] Zalecenie Komisji (UE) 2016/193 z dnia 10 lutego 2016 r. skierowane do Republiki Greckiej w sprawie pilnych środków, jakie Grecja powinna podjąć w związku ze wznowieniem przekazywania na mocy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 604/2013 (Dz. Urz. L 38/9 z 13.02.2016);
[49] UNHCR Greece, Population breakdown in ESTIA Accommodation Scheme, UNHCR Greece (dostęp: 30.03.2020);
[50] Rozporządzenie Rady (WE) nr 2007/2004 z dnia 26 października 2004 r. ustanawiające Europejską Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej (Dz.U. L 349 z 25.11.2004, str. 1—11);
[51] Tamże;
[52] Frontex, Statement by the Frontex Management Board, frontex.europa.eu/media-centre/news-release/statement-by-the-frontex-management-board-z80tXy (dostęp: 30.03.2020);
[53] Frontex, Frontex to launch rapid border intervention at Greece’s external borders, frontex.europa.eu/media-centre/news-release/frontex-to-launch-rapid-border-intervention-at-greece-s-external-borders-NL8HaC (dostęp: 2.03.2020);
[54] Frontex, Member States continue to support Frontex operations in Greece, frontex.europa.eu/media-centre/news-release/member-states-continue-to-support-frontex-operations-in-greece-7Egmfg (dostęp: 3.04.2020);
[55] InfoMigrants, Greek migrant camps not prepared for COVID-19, HRW, www.infomigrants.net/fr/post/24330/greek-migrant-camps-not-prepared-for-covid-19-hrw (dostęp: 24.04.2020);
[56] European Commission, Press remarks by Vice-President Schinas on immediate actions to support Greece, ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_20_395 (dostęp: 4.03.2020);
[57] SeeNews, EU Council to allocate 350 mln euro to curb migratory pressures in Greece, Bulgaria, seenews.com/news/eu-council-to-allocate-350-mln-euro-to-curb-migratory-pressures-in-greece-bulgaria-695164 (dostęp: 15.04.2020);
[58] European Commission, Press remarks by Vice-President Schinas on immediate actions to support Greece, ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_20_395 (dostęp: 4.03.2020);
[59] Tamże;
[60] Euobserver, EU plans action for minors on Greek islands, euobserver.com/migration/147692 (dostęp: 11.03.2020);
[61] UNICEF Executive Director Henrietta Fore, COVID-19 pandemic could devastate refugee, migrant and internally displaced populations without urgent international action, UNICEF (dostęp: 01.04.2020);
[62] Høvring R., 10 things you should know about coronavirus and refugees, www.nrc.no/news/2020/march/10-things-you-should-know-about-coronavirus-and-refugees/ (dostęp: 16.03.2020);
[63] Polakowski M., Szelewa D., Kryzys Uchodźczy – czy jesteśmy gotowi? Warszawskie Debaty o polityce społecznej, Warszawa (library.fes.de/pdf-files/bueros/warschau/14404.pdf);
[64] Inotai E., Pandemic-hit Hungary harps on about “migrant crisis”, balkaninsight.com/2020/03/19/pandemic-hit-hungary-harps-on-about-migrant-crisis/ (dostęp: 19.03.2020);
[65] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284;
[66] Høvring R., 10 things you should know about coronavirus and refugees, www.nrc.no/news/2020/march/10-things-you-should-know-about-coronavirus-and-refugees/ (dostęp: 16.03.2020);
[67] Wierzbicki B., Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Białystok 2003, s. 9;
[68] Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 119 poz. 515.;
[69] Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r., Dz.U. z 1991 r. Nr. 119 poz. 517;
[70] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej w sprawie ustanowienia kryteriów i mechanizmów ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej złożonego w jednym z państw członkowskich przez obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca (wersja przekształcona: Dz.Urz. UE L 180/31, nr 604/2013 z 2013 r.;
[71] Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Porozumienie zawarte przez Rządy reprezentowane na Międzynarodowej Konferencji Zdrowia i Protokół dotyczący Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej, podpisane w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 r., Dz.U. z 1948 r. Nr 61 poz. 477;
[72] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10.12.1948 (libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html);
[73] Tamże;
[74] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19.12.1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38 poz 167;
[75] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19.12.1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38 poz 169;
[76] Tamże;
[77] Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 119 poz. 515.
[78] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 września 2006 roku, sygn. akt SK 14/05 (Dz. U. 2006 nr 164 poz. 1166);
[79] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 2004 roku, sygn. akt. K 54/02 (Dz. U. 2004 nr 40 poz. 374);
[80] Bartoszewicz M., Haczkowska M., Complak K., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2014, s. 133;
[81] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie norm dotyczących kwalifikowania obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako beneficjentów ochrony międzynarodowej, jednolitego statusu uchodźców lub osób kwalifikujących się do otrzymania ochrony uzupełniającej oraz zakresu udzielanej ochrony (Dz.U. L 337 z 20.12.2011, str. 9—26);
[82] Tamże;
[83] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/33/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia norm dotyczących przyjmowania wnioskodawców ubiegających się o ochronę międzynarodową (Dz.U. L 180 z 29.6.2013, str. 96—116);
[84] Tamże;
[85] Collantes S., Czy osoby ubiegające się o nadanie statusu uchodźcy oraz nieudokumentowani migranci mają dostęp do opieki medycznej w krajach Unii Europejskiej? Porównanie sytuacji w 16 krajach, Poza systemem – Dostęp do ochrony zdrowia nieudokumentowanych migrantów i cudzoziemców ubiegających się o ochronę międzynarodową w Polsce, Warszawa 2011, s. 113-143;
[86] The United Nations Refugee Agency, The 1951 Refugee Convention, https://www.unhcr.org/1951-refugee-convention.html (dostęp: 17.06.2020).